1. Giriş
Düğümlü halı dışında kalan, iki veya daha çok iplik grubunun birbirlerinin arasından değişik şekillerde geçirilmesiyle ortaya çıkarılan yaygı türleri düz dokuma olarak tanımlanmaktadır[1] . Düz dokumalar yapılış tekniklerindeki farklılıklardan dolayı kilim, cicim, zili, sumak gibi çeşitli gruplara ayrılmakta bunların büyük bir kısmını kilimler oluşturmaktadır.
Kilimler, iki iplik sistemine dayanılarak yapılan, tersi ve düzü birbirinin benzeri olan dokumalardır[2] . Bu çalışmada iki iplik sistemine dayanılarak yapılan Sine Kilimleri tanıtılmaktadır.
Dokumacılık yönünden köklü bir geçmişe sahip olan Van ve Hakkâri yörelerinde kilim dokumacılığının önemli bir yeri olduğu bilinmektedir. Bunun başlıca sebebi hayvancılığın bu yörelerde ana geçim kaynağını oluşturmasıdır. Bu yörelerde yaşayan insanlar yetiştirdikleri hayvanların yünlerinden ip elde etmekte, bunları doğal boyalarla renklendirmekte ve üretecekleri dokumalarda kullanmaktadır. Dokumayı üreten aşirete ya da üzerinde kullanılan motife göre adlandırılan kilimlerin bir grubunu da Sineler oluşturmaktadır.
Dokumacılıkta genel olarak bir düğüm[3] çeşidi olarak bilinen Sine aslında Batı İran’da yer alan Senandaj[4] Bölgesi’ne verilen isimdir ve burada ortaya konan bir grup dokumada Sine olarak anılmaktadır. Senandaj’da ortaya konan Sineler, Van - Hakkâri yörelerinde de dokunmaktadır. Bunun başlıca sebebi bu iki şehrin, İran’la sınır komşusu olmaları ve bunun sonucunda da ülkeler arasında kültürel etkileşimin gerçekleşmesidir. Bu etkileşimle birlikte bu yörelerde ortaya konan bu türde dokumalar “Van Sinesi” ya da “Hakkâri Sinesi” olarak adlandırılmaktadır.
Sineler, havsız yaygılardır ve iki iplik sistemine dayanılarak yapıldığından düz dokumalar grubuna girmektedir. Oldukça karmaşık süslemelere sahip olan Sineler, teknik ve kompozisyon gibi açılardan yüksek bir seviye gösterdiğinden dünya çapında haklı bir üne sahiptir[5] .
Sine dokumalar; dikey tezgâhlarda, tek parça olarak meydana getirilmekte, büyük tasarlanmakta, ilikli, iliksiz ve eğri atkılı kilim teknikleriyle ortaya konmaktadırlar. Sinelerin çözgülerini ve atkılarını genel olarak yün iplik oluşturmaktadır[6] . Ancak çözgüsü yün – atkısı ipek, çözgüsü pamuk – atkısı yün ya da çözgüsü ve atkısı ipek olan örnekleri de mevcuttur. Bunların yanı sıra son zamanlarda yapılan örneklerde orlon iplerin de kullanıldığı görülmektedir.
Bu kilimlerin yapımında kullanılan iplerin, geçmişte tamamen bitkilerden elde edilen doğal boyalarla boyandığı, günümüzde ise renk zenginliğini arttırmak ve bitkilerden renk elde etmenin zahmetli olmasından dolayı anilin boyalardan da yararlanıldığı bilinmektedir. Ağırlıklı olarak kırmızı, lacivert, siyah, beyaz renklerin kullanıldığı, dokumaya hareketlilik, estetik bir görünüm kazandırmak ve yöresel alışkanlıklar gibi nedenlerden sarı, pembe ve mavi renklere de yer verildiği gözlenmektedir.
Desenin oluşturulmasında fazla itina ve dikkat isteyen Sineler, genel olarak merkezi kompozisyonlu olarak tasarlansa da serpme kompozisyonlu örnekleri de mevcuttur[7] . Bu dokumaların kompozisyon düzenleri merkezde yer alan madalyon ya da madalyonlar çevresinde gelişme göstermektedir. Sineler ya tek madalyonlu olarak ya da iç içe geçmiş iki ya da daha fazla madalyonun kombinasyonundan oluşmaktadır. Madalyonların içleri de çeşitli hayvan figürleri, geometrik şekiller ya da stilize edilmiş bitkisel motiflerle doldurularak zenginleştirilmektedir.
İncelemiş olduğumuz kaynaklarda, Sine dokumalarında Boteh ve Herat[8] olarak adlandırılan motiflerin kullanıldığı belirtilmektedir.. Boteh, gözyaşı ya da yaprağı[9] andıran forma sahiptir ve Persçe’de “Yaprak Demeti” şeklinde tanımlanmaktadır. Bunun yanı sıra uzmanlar, Sine kilimlerinde yer alan ana motifin; kozalak, selvi ağacı, yaprak, ya da Zerdüşt Ateşi’ni simgelediğini de belirtmektedir. Herat ise; adını Afganistan’ın Herat şehrinden almıştır. Bu motif, elması andıran bir çiçeği, dört taraftan saran yapraklardan oluşmaktadır. Bu motif mahi (Farsça’da balık) ya da göldeki balık isimleriyle de anılmakta ve Pers mitolojisinde yüzen dört balıkla desteklenmektedir. İran’ın Ferahan kasabasında yapılan dokumalarda sık kullanılmasından dolayı Ferahan motifi olarak da tanımlanmaktadır. Çok yüklü anlamalara sahip olsa da biçim olarak aynı şekilde dokumalarda yer almaktadır[10]. İncelemiş olduğumuz 8 numaralı resimde görülen örnek bu motiflere sahiptir.
Van – Hakkâri yörelerinde de Sinelerin, ana motifinin balık[11] olduğu kaynak kişilerle yapılan görüşmelerde elde edilen bilgilerden[12] olsa da ele aldığımız örneklerde balık motifi karşımıza çıkmamıştır. Bu motifin yerine madalyon, semaver, uğur böceği, insan – hayvan (kuş, ördek, keçi) figürleri ya da stilize edilmiş bitkisel motiflerin kullanıldığı ve dokumalarında kullanılan bu motiflere göre adlandırıldığı görülmektedir [13] .
Bu çalışmada incelenen Sine Kilimleri’nin; teknik, malzeme, boya, kompozisyon düzenleri ve motifleri şu şekildedir:
2. ÖRNEKLER
Resim no: 1
Çizim no: 1
Adı: Semaverli Sine
Yöresi: Van – Hakkâri
Cinsi: Divan Kilimi
En: 67 cm.
Boy: 110 cm.
Teknik: İlikli ve Eğri Atkılı Kilim Teknikleri
Malzeme:
Çözgü: Yün
Atkı: Yün
Boya: Bitkisel
Kompozisyon: 67 x 110 cm. ebatlarında yapılmış tek parçadan oluşan divan kilimidir. Çözgü ve atkı iplikleri yündür. İpler bitkilerden elde edilen doğal boyalarla boyanmıştır. İlikli ve eğri atkılı kilim tekniklerinin bir arada kullanıldığı örnek merkezi kompozisyonlu kilimler grubundadır.
Lacivert zeminli kilimin merkezinde kırmızı renklerle konturlanmış beyaz zeminli madalyon motifi yer almaktadır. Madalyonun içi birliği, bir arada olmayı simgeleyen semaver motifinin kaydırılmış eksenler üzerine yerleştirilmesiyle doldurulmuştur. Madalyonun dışında kalan alanlarda da aynı motifin işlendiği görülmektedir. Bu motifin yanı sıra stilize edilmiş şekiller de dokuma zeminini zenginleştirmektedir.
Zemin ve bordür temizliği simgeleyen tarak motifleriyle sınırlandırılmıştır. Dokuma zeminini kırmızı renkli bordürler çevrelemektedir ve içi hayatın akıcılığını simgeleyen suyolu motifi kullanılmıştır.
Resim no: 2
Çizim no: 4, 5, 8
Adı: Çiçekli Sine
Yöresi: Van – Hakkâri
Cinsi: Taban Kilimi
En: 70 cm.
Boy: 104 cm.
Teknik: İliksiz ve Eğri Atkılı Kilim Teknikleri
Malzeme:
Çözgü: Pamuk
Atkı: Yün, Süsleme amaçlı olarak sime de yer verilmiştir.
Boya: Bitkisel ve anilin
Kompozisyon: 70 x 104 cm. ebatlarında dokunmuş taban kilimidir. Tek parça olarak yapılan dokumanın çözgü ipi pamuk, atkı ipi ise yündür. İpler bitkisel ve anilin boyalarla boyanmıştır. İliksiz ve eğri atkılı kilim tekniklerinin bir arada kullanıldığı örnek merkezi kompozisyonludur.
Siyah zeminli dokumanın merkezinde gri ve mavi renklerle çevrelenmiş beyaz zeminli madalyon yer almaktadır ve içi bitkisel desenlerle bezenmiştir. Madalyonun uç kısımları salbeklerle uzatılmıştır. Madalyonun dışında kalan kısımlarda çiçek motiflerinin kaydırılmış eksenler üzerine işlenmesiyle doldurulmuştur.
Zemin ve bordür hayatın devamlılığını simgeleyen zig zag motifleriyle sınırlandırılmıştır. Mavi zeminli bordür dokumayı çevrelemektedir ve içi nazarı uzaklaştırmak amacıyla kullanılan göz motifleriyle dolgulanmıştır.
Resim no: 3
Çizim no: 2, 3, 9, 11, 12
Adı: Elibelindeli Sine
Yöresi: Van- Hakkâri
Cinsi: Taban Kilimi
En: 141 cm.
Boy: 202 cm.
Teknik: İlikli kilim
Malzeme:
Çözgü: Yün
Atkı: Yün
Boya: Bitkisel
Kompozisyon: 141 x 202 cm ebatlarında taban kilimidir. Tek parçadan oluşan dokuma oldukça büyük tasarlanmıştır. Çözgü ve atkı ipleri yün malzemeli olup bitkisel boyalardan elde edilen renkler kullanılmıştır. İlikli kilim tekniğiyle yapılmış örnek merkezi kompozisyonlu kilimler grubundadır.
Lacivert zeminli dokumanın merkezinde iç içe yerleştirilmiş iki madalyona yer verilmiştir. İç kısımda yer alan madalyon beyaz zeminli olup insan, hayvan ve geometrik şekillerle doldurulmuştur. Kırmızı zeminli olarak yapılmış madalyonda ise motife yer verilmemiştir. Madalyonların dışında kalan kısımlar ise mavi zeminlidir ve iç madalyonda yer alan insan figürleriyle doldurulmuştur.
Kırmızı zeminli bordür çeşitli renklerle yapılmış ve nazarı uzaklaştırmak amacıyla kullanılan göz motifleriyle bezenmiştir.
Resim no: 4
Çizim no: 1, 9
Adı: Semaverli Sine
Yöresi: Van - Hakkâri
Cinsi: Taban Kilimi
En: 144 cm.
Boy: 202 cm.
Teknik: İliksiz Kilim Tekniği
Malzeme:
Çözgü: Yün
Atkı: Yün
Boya: Bitkisel
Kompozisyon: 144 x 202 cm. ebatlarına sahip taban kilimidir. Tek parça olarak yapılmış dokumanın malzemesi yün iptir ve bunlar bitkilerden elde edilen doğal boyalarla renklendirilmiştir. İliksiz kilim tekniğiyle yapılan örnek merkezi kompozisyonlu kilimler grubundadır.
Açık mavi zeminli dokumanın merkezinde iç içe geçmiş, kırmızı ve beyaz zeminli olarak tasarlanmış iki madalyon yer almaktadır. Bunların içlerinde semaver motiflerine yer verilmiştir. Madalyonların dışında kalan kısımlarda da aynı motifin kaydırılmış eksenler üzerinde yerleştirildiği ve zeminin doldurulduğu görülmektedir.
Zemini üç bordür çevrelemektedir. Bunlardan ikisi beyaz zeminli olup dar tutulmuştur ve içleri hayatın akıcılığını simgeleyen suyolu motifleriyle dolgulanmıştır. Ortada bulunan bordür ise kırmızı zeminli olu daha geniştir. Bu da zıtlıkları simgeleyen çengel motifleriyle bezenmiştir.
Resim no: 5
Çizim no: 6, 13, 14
Adı: Uğur Böcekli Sine
Yöresi: Van- Hakkâri
Cinsi: Divan Kilimi
En: 75 cm.
Boy: 116 cm.
Teknik: İlikli Kilim
Malzeme:
Çözgü: Pamuk
Atkı: Yün
Boya: Bitkisel boya
Kompozisyon: 75 x 116 cm. ebatlarında divan kilimidir. Dokumanın malzemesini yün ip oluşturmaktadır. İpler bitkilerden elde edilen doğal boyalarla renklendirilmiştir. İlikli kilim tekniğinde yapılan örnek merkezi kompozisyonlu dokumalar grubundadır.
Kırmızı zeminli dokumanın merkezinde, gelin kızın çeyizini simgeleyen ve sandık olarak adlandırılan kırmızı zeminli madalyon yer almaktadır. Bunun içi stilize edilerek yapılmış uğur böceği figürüyle dolgulanmıştır. Beyaz zeminli olarak tasarlanmış olan ikinci madalyon ise çevikliği, cinsel gücü simgeleyen keçi, haber beklentisini simgeleyen kuş figürleri, evlilik isteğini dile getiren küpe motifleriyle bezenmiştir. Madalyonların dışında kalan alanlarda da aynı motiflerin tekrarlandığı görülmektedir.
Zemin ve bordür tarak motifleriyle sınırlandırılmıştır. Beyaz zeminli olarak yapılmış bordür ise kırmızı ve siyah renklerle yapılan stilize edilmiş bitkisel motiflerle bezenmiştir.
Resim no: 6
Çizim no: 7, 10
Adı: Çiçekli Sine
Yöresi: Van – Hakkâri
Cinsi: Taban Kilimi
En: 156 cm.
Boy: 205 cm.
Teknik: İlikli Kilim Tekniği
Malzeme:
Çözgü: Yün
Atkı: Yün
Boya: Bitkisel ve anilin boya
Kompozisyon: 156 x 205 cm. ebatlarına sahip taban kilimidir. Dokumanın atkı ve çözgü ipleri yündür. İpler, bitkilerden elde edilen doğal boyalar ve anilin boyalarla renklendirilmiştir. İlikli kilim tekniğiyle yapılan dokuma merkezi kompozisyonlu kilimler grubundadır.
Zemin iç içe geçmiş madalyonlardan oluşmaktadır. En içte kalan mavi, ortadaki kırmızı ve üçüncü madalyon ise beyaz zemine sahiptir. Madalyonların dışında kalan kısımlar siyah zeminli olarak tasarlanmıştır. Tüm dokuma yüzeyi kaydırılmış eksenler şeklinde işlenmiş çiçek motifleriyle doldurulmuştur.
Zemini, içleri nazardan korunmak amacıyla kullanılan göz motifli, mavi zeminli bordürler çevrelemektedir. Dokuma saçaklarla son bulmaktadır.
Resim no: 7
Çizim no: 1, 9
Adı: Semaverli Sine
Yöresi: Van – Hakkâri
Cinsi: Taban Kilimi
En: 158 cm. Boy: 210 cm.
Teknik: İlikli Kilim Tekniği
Malzeme:
Çözgü: Yün
Atkı: Yün
Boya: Bitkisel boya
Kompozisyon: 158 x 210 cm. ebatlarına sahip taban kilimidir. Atkı ve çözgü ipleri yündür. İpler doğal boyalarla renklendirilmiştir. İlikli kilim tekniğiyle yapılan örnek merkezi kompozisyonlu kilimler grubundadır.
Kırmızı ve mavi renklere sahip zemin, iç içe yerleştirilmiş madalyon motifleriyle hareketlendirilmiştir. En içte beyaz renkle konturlanmış mavi zeminli madalyon, ortada kırmızı zeminli siyah konturlu madalyon, dışta ise mavi zeminli kırmızı konturlu madalyon yer almaktadır. Madalyonlar ve bunların dışında kalan alanlar semaver motifleriyle dolgulanmıştır.
Dokumayı mavi zeminli ve semaver motifleriyle dolgulanmış bordürler çevrelemektedir.
Resim no: 8
Adı: Sine
Yöresi: Van - Hakkâri
Cinsi: Taban Kilimi
En: 154 cm.
Boy: 203 cm.
Teknik: İlikli Kilim Tekniği
Malzeme:
Çözgü: Yün
Atkı: Yün
Boya: Bitkisel boya
Kompozisyon: 154 x 203 cm. ebatlarına sahip taban kilimidir. Oldukça büyük tasarlanmış dokuma tek parçadır. Atkı ve çözgü ipleri yündür. İpler bitkilerden elde edilen doğal boyalarla renklendirilmiştir. İlikli kilim tekniğiyle yapılan örnek serpme kompozisyonlu kilimler grubundadır.
Siyah zeminli dokumanın yüzeyi kırmızı, sarı ve mavi renkler kullanılarak yapılmış boteh ve herat olarak adlandırılan motiflerin kaydırılmış eksenler üzerinde yerleştirilmesiyle doldurulmuştur.
Dokumayı üç bordür çevrelemektedir ve bunlar nazardan korunmak amacıyla kullanılan göz motifleriyle bezenmiştir.
3. Sonuç
Geçmişten günümüze ince bir zevkle meydana getirilen Anadolu dokumaları Dünya Dokuma Sanatı içinde önemli bir yere sahiptir.
Anadolu’da ortaya konan düz dokumaların her biri, dokumanın yapıldığı yörede yaşayan insanların kültürlerini yansıttığı için farklı kompozisyon ve motifleri üzerlerinde taşımaktadır.
Düz dokumalar içinde büyük payı, zengin motif içeriğine sahip olan ve yöreden yöreye farklı kompozisyon özellikleri gösteren kilimler oluşturmaktadır.
Anadolu’da önemli dokuma merkezleri arasında yer alan Van ve Hakkâri yörelerinde de farklı kompozisyon ve motiflere sahip kilimler üretilmektedir. Bu illerin dokuma alanında ileri bir seviyede olmalarının önde gelen sebebi birçok uygarlık tarafından başlıca dokuma merkezi olarak kabul edilen İran’la komşu olmalarıdır. Bu komşuluğun sonucu olarak gerçekleşen kültürel etkileşim birçok alanda olduğu gibi dokumacılık alanında da kendini göstermekte ve İran’ın Senandaj (Sine) şehrinde dokunan Sine Kilimleri bu yörelerde de dokunmakta, Van Sinesi ve Hakkâri Sinesi olarak adlandırılmaktadırlar.
Yapımında yün, pamuk ya da ipekten üretilen, doğal ya da anilin boyalarla renklendirilen iplerin kullanıldığı ilikli, iliksiz, eğri atkılı kilim teknikleriyle yapılan ve oldukça karmaşık bir düzene sahip olan Sineler genel olarak merkezi kompozisyona sahiptirler ve merkezde yer alan madalyon ve bunun etrafına yerleştirilen farklı motiflerden oluşmaktadırlar.
Kompozisyonları ve taşıdıkları motifler nedeniyle Anadolu kilimlerinden ayrılan bu dokumaların orijinal hallerinin korunarak dokunması ve dünya pazarlarına sunulması; bu yörelerin tanıtılmasını, kilim satışlarının artmasını ve Van – Hakkâri illerinde yaşayan insanlara önemli bir geçim kaynağı oluşturacağı kanaatindeyiz.
Kaynaklar
Acar, Belkıs Balpınar (1982), Kilim, Cicim, Zili, Sumak Türk Düz Dokuma Yaygıları, İstanbul.
Akbil, Fatma Pamir (1970), Türk El Sanatlarından Örnekler.
Allane, Lee (1995), Kilims A Buyer’s Guide, London.
Allane, Lee (1992), Oriental Rugs A Buyer’s Guide, London.
Aytaç, Çetin (1982), El Dokumacılığı, İstanbul.
Franses, Jack (1970), Europen and Oriental Rugs, London.
Karahan, Recai (1992), Konya Müzelerinde Bulunan Kilimler, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Konya, s. 384, 385.
Kerimov, Latif (1983), Azerbaijan Carpet, Azerbaijan.
Morris, Desmond (1999), Body Guards, England.