1. Giriş
İnançla dokunan halılarımız, fabrikalara rağmen Konya/ Ereğli/ Kutören kasabasında da yakın zamana kadar geleneğe uygun üretilmeye devam etmiştir. Çorak ve yumurta kokulu (kükürt) suyuna rağmen bölgede, farklı topluluklarla birarada, atalarının yaşam biçimlerine saygılı; Kargın, Ak koyunlu, Akkaşlar, isimli Türk boyları yaşamaktadır. Konumuz isimlerini zikretteğimiz boylara ait olduğunu düşündüğümüz bir gurup halıdan bir tanesinin tanıtımı üzerinedir. Bu nedenle saydıklarımız dışında birçok sülalenin yaşadığı beldede bir oyulgama kilim. Dört halı yastık. On halı tespiti yaptık. Kilim ve yastıklar hane halkından, derlenirken. Halılar, yörede bulunan cami de bulunmuştur. Bu cami "1897 yılında köylülerin imece usulüyle tamamladığı bir yapıdır. Taşları Karaca dağ'daki Bilören'den ve Kepez'den develer ile taşınmıştır. Minaresi Bilören de bulunan kiliseden sökülüp getirildiğinden bakıldığında kilise çanı kulesini andırmaktadır.” İç düzenlemesi için bağışlanan halılar 1972 yılında soyulmuştur.[1] Temmuz 2006 da tespitini yapmış olduğumuz dokumalarımız da 2010 yılında, Belediye Başkanı ile yapmış olduğmuz telefon görüşmesinde, "Belediyeye gelir amaçlı, yönetimce satıldığı” tarafımıza söylenmiştir.[2] Ayrıca halı örnekleri Camii'de tespit edildiğinden bu denli sülalenin yaşadığı yörede dokuyuculara ulaşılamamıştır. Hangi boya ait olduklarıda kesin olarak tespit edilememiştir. Üretim ise tükenme noktasını yaşamaktadır. Kutörende; dokumacılığın yanı sıra antik değer taşıdığına inandığımız, bir gurup halıdan bir tanesini, çalışmamızla tanıtıp, yazılı kaynaklarda yer alması, tamamen yok olmasını önleyeceği düşüncesinden yola çıkılarak, sunulmuştur.
2. Kutören Kasabası ve Halkı
Konya iline bağlı Ereğli; Emirgazi, Karapınar, Halkapınar arasında yer alan zengin bir beldedir. Araştırma konumuz olan Kutören kasabası, ise buraya bağlıdır. Kuzeyinde Aksaray, güneyinde Ereğli, doğusunda Bor batısında Karapınar ile çevrilidir. (Harita l.)[3]
Ereğli'ye 59 km uzaklıkta, en son sayıma göre 1661 nüfusludur. "12 yy. sonlarına doğru Horasan'dan Anadolu'ya göç eden Türkmen boylarından Avşarlar, Kınıklar, Bayatlar, şimdiki Kutören tepelerinin arasındaki yerlere oymak oymak yerleşmişlerdir. Yazlarını bu tepelerde hayvan besleyerek, çifçilik yaparak geçiren Kutören' liler, kışlarımda şimdiki köyün üç km batısındaki KIŞLA denilen yerde geçiriyorlardı.” Kutören adı Kışla Ören den gelmektedir. Çünki burasının etrafı tepecik ve kayalarla. Çevrili kuytu bir yerdir. Bu nedenle adına Kuytiviran denmiştir. Bölgenin adı ilk kez Kanuni Süleyman zamanında kullanılmıştır.[4]
1970 yılından önceki obalar ve oturanlar ise şöyle sıralanmaktadır;
"1- Mumunlu'da Haceyderler (Şahinler, Karataşlar, Pattaşaklar, llezler).
2- Hacasan Obası' ında Bayramlar, Tapanlı, (Dazdazlı, Umbuşlu, ünlü)
3- Çekin' de; Çetinkayalar, Çetinler, Ayşalılar, Ulukayalar
4- Obruk' ta; Akkoyunlular, Canlar ve Topbaş Osmanın çocukları
5- Tatlar'da Topbaşlar
6- Sulukuyu'da; Topbaşlar
7- Salbaş'ta; Topbaşlar
8- Bucakkuyu'da Deh Abdullahlar (Demirtaş)
9- Uçkuyu'da Veyselliler (Öğüt)
10- Acaroba'da Ormanlı, Akkaşlar
11- Velifakılı'da Cin Osmanlar (Ulutaşlar)
12- Zeynelli l.Zeynelli Kör durmuşlu (Akyıldızlar)
2. Zeynelli Soylular
13- Karakuzulukta inekçiler (Yurttaşlar)
14- Karaağıl'da Kürdeyn, Gıçıreyn (Başkayalar)
15- Gevreyekli'de Karabaşlar
16- Akkuyu'da Akdoğanlar
17- Doğlatan'da
a- Hırlak'ın Oba'sında, (Kantaşlar
b- Topalın Obası'nda Akkaşlar
c- Salimin Obası’nda, Akkaşlar
18- Acarobada Kepez'in kuzeyindeki) Çökelikler dir. 1965 den sonra başlayan göçlerle obalar ve göçler yok olmaya başladılar.”
Karkınlar, Çökelikler, Akdoğan, Akkaşlar, Akkoyunlular.[5] Diğer yazılı kaynaklarında yerlerini alırken yukarıda adı geçen birçok topluluğun yazılı kaynaklarda isimlerine detaylı olarak henüz rastlanamamıştır.
3. Kutören’de Bulunan Halıların, Tasarım Özellikleri
Kutören kasabasında bulup kesinleştirdiğimiz 10 adet, halı'da kullanılan elyaflar, çözgü ve atkıda, yün dür. Her bir örnek üst üste bindirilmiş dikdörtgen formludur. Tek merkezli olup baklava zemin üzerine yerleştirilmiş serpme bezemelerle düzenlenmiştir. Renkleri; Lacivert, al, turuncu ağırlıklıdır. Boyutları ende 118-229 Boy 220-270 arası değişkenlik göstermektedir. Yer yaygısı amaçlı üretilmişlerdir. Üretimlerinde, "ıstar" tezgâhı, atkıları sıkıştıran "kirkit", iplik bükümü (eğirmek) için “kirmen" kullanılmıştır.
4. Örnek Halı Tasarım Özellikleri
Konya/Ereğli/ Kutören de bulunan halımız Istar tezgâhında üretilmiştir, bkz. fotoğraf nod dokunduğu yıl bilinmemekle birlikte, imamdan alman bilgiye göre 1947 yılında Kutören camisine bağışlanmıştır. Ancak üzerinde taşıdığı bezemeler ve tasarım liği ele alındığında Türk tarihi kadar eskiye dayandığı düşünülmektedir. Düğümler yündür. Hav yüksekliği 3mm dir. çözgü 1 cm. 5, atkılar 1 cm. 6 dır. 1 cm. iki çözgü etrafında dönerek bağlanan, 2 adet Gördes düğümü bulunmaktadır. Düğüm sıralarının, aralarına iki atkı geçirilmektedir.
Renkler: Lacivert, kırmızı, siyah, beyaz, yeşil, tarçın (yörede tetir de denmektedir) turuncu kullanılmıştır.
Yüzeyde kullanılan bezemelere, Dana gözü (Bezeme 1.), Topbaşı (Bezeme 2.), Kese dibi (Bezeme 3.), Okurdak (Bezeme 4.), Çakmak (Bezeme 5.), Dişleme (Bezeme 6.), Döşeme (Bezeme 7.), Kerkme (Bezeme 8.), Kurt izi veya it izi (Bezeme 9.) denilmektedir.
Dokumanın eni: 1.18 cm, boyu: 1.88 cm.dir.
Saçak uzunluğu; başlangıç saçak 2 cm, bitiş saçak; 8cm soldan sağa bükümlü ve düğümlüdür. Geçki (süpürgelik) bitiş: 3,5 cm, Eriş (süpürgelik) başlangıç: 3 cm. dir. Kenar dönmeleri: 1 cm. olarak dikdörtgen yapıyı dört yandan toparlar.
Dikdörtgen forma sahip halı dıştan içe kırmızı tarçın lacivert tarçın kırmızı lacivert kırmızı turuncu zemin renkli, üst üste bindirilmiş parçalardan bir bütün elde edilerek tasarlanmıştır. Halının merkezi kenarlık bezemelerle çakmak (Bezeme 5.), kurt izi (Bezeme 9.) isimli kenarlık bezemelerle dört bir yandan çevrelenmiştir. Kenarlık (Kenarlık Bezeme 1, 2.) en ve sayısı; başlangıç ve bitiş; dıştan içe 4,5-7-3-cm , dir. Kenarlık boy ve sayısı; dıştan içe sağlı sollu kenarlık 1-5,5- 11,5- cm. dir. Kenarlık bezemeleri içten ve dıştan su bezemeler (Su Bezeme 1.) çevreleyerek kenarlık bezemeleri birbirinden ayırırken, Ende ince, boyda biraz kalın çizgi görünümüyle kırmızı renkli su halının merkezini toparlamasına dört bir yandan sararak yerini alır. Halının merkezi döşeme (Bezeme 7.) isimli su ile üst üste bindirilmiş baklava dilimi şeklinde sınırlandırılarak göbek oluşturulmuştur. Göbek bezemenin (Göbek 1.) her iki ucuna top başı (Bezeme 2.) denilen iki bezeme yerleştirilmiştir. Baklava diliminin bıraktığı boşluk dört bir yandan dana gözü (Bezeme 1.) ve kese dibi (Bezeme 3.) ile serpme biçiminde doldurulmuştur (Halı Ayrıntı 1).
5. Karşılaştırma
Yakın ve uzak çevre halılarıyla yaptığımız karşılaştırma sonuçları ise; Çayhan halısı iki göbekli olması dışında dikdörtgen formuyla benzerlik göstermektedir. (Foto 2.)[6] Alayunt halısı (Foto 3.)[7] üzerinde taşımış olduğu kurt izi tek göbekli ve dikdörtgen forma sahip olmasına rağmen düzenleme olarak benzerliği yoktur. Geleneksel Anadolu Halısı (Foto 4.)[8], Konya Halısı, Foto 5.)[9], Bergama Halısı (Foto 6.)[10], Çanakkale Halısı (Foto 7.)[11] Uşak Halısı (Foto 8.)[12] Eskişehir Halısı (Foto 9.)[13] merkezinde baklava görünümlü bir göbeğe sahip olsa da benzerlik göstermemektedir.
6. Sonuç
Konya/ Ereğli'ye bağlı Kutören kasaba camisinde tespit ettiğimiz on halıdan biri olan ürünümüz, lacivert, kırmızı, turuncu renklerin baskın olduğu tek merkezli yer yaygısı olarak dokunmuş havlı bir yapıya sahiptir. 1.18 X 1.88 boyutlu çok renkli görünümlü dikdörtgen yüzeyi, Dana gözü, Topbaşı, Kese dibi, Okurdak, Çakmak, Dişleme, Döşeme, Kerkme, Kurt izi veya it izi isimli bezemelerle hareketli hale getirmişlerdir. Bezeme kullanımı bakımından Alayunt, tasar bakımından Çayan halısına benzerlik gösterse de özgün yapısıyla farklılığını gözler önüne sermektedir. Umudumuz sanat tarihi sayfalarındaki haklı yerini almasıdır.
Kaynaklar
Bilici, A., Erel M.H. , Ertekin, F., (2005), Ereğli ve Yöresi, Konya, Ereğli Belediyesi, Konya.
Batari, Frene (1996), XXIX bl. "Turkish Carpets from Budapest", Turkish Carpets from The 13th-18th Cerıturies, Tekstil Bank Yayınları, Ankara s. 77.
Enderlein, Volkmar (1996), XXIII bl. "Medieval Carpets from Asia Minör", Turkish Carpets from The 13th-18th Centuries, Tekstil Bank Yayınları, s.33.
Gündüz, Tufan, (1997), Anadolu'da Türkmen Aşiretleri "Bozuluş Türkmenleri 1540 - 1640", Ankara: Birleşik Kitapevi.
Özer, M. (2004), Kutöeren Kasabası, Bütün Yönleri He, İzmir: Kanyılmaz Matbaası.
Özer, M. (2006), Karacadağ Köyleri, Bütün Yönleri İle, İzmir: Kanyılmaz Matbaası.
Ölçer, Nazan (1996), VII bl. "Turkish Carpets and their Collections in Turkey", Turkish Carpets from The 13th-18th Cerıturies, Tekstil Bank Yayınları, Ankara s.40.
Türkay, Cevdet (1979), Başbakanlık Arşiv Belgelerine Göre, Osmanlı İmparatorluğunda Oymak Aşiret ve Cemaatlar, İstanbul: Tercüman Kaynak Eserler Dizisi.
Say, Nuran (2009), "Ala-Yuntlu Halılarından (Muğla-Marmaris) Üç Örnek" Erdem, Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, Sayı 53, Ankara, s. 198.
Say, Nuran (2009), "Çiğan-Çayan (Konya-Ereğli-Çayhan) Halılarından Üç Örnek" II. Uluslararası Türk El Dokumaları (Tekstil) Kongresi ve Sanat Etkinlikleri, Konya: S.O. Selçuklu Araştırmaları Merkezi Başkanlığı Yayınları, s. 245.
Sakin, Orhan (2010), 16.YY, Osmanlı Arşiv Kayıtlarına Göre Anadolu'da Türkmenler ve Yörükler Boylar -Kabildeler - Cemaatler, İstanbul: Step Ajans Matbaacılık.
Sümer, Faruk (1980), Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilâtı-Destanları, İstanbul: Elif Ofset.