Dokumalar Türk halkının, doğumundan ölümüne kadar, hayatının bir parçası olmuş; kişi, son yolculuğuna bu dokumalardan biri ile çıkmıştır. Bebeğin kundağının bağı, beşiğini sallayan ip, annelerin yaptığı dokumalardandır. Anadolu kadını çocuğunu, kendi dokuduğu beşikte büyütmüş; yaptığı torba içinde, sırtında taşımıştır. Eşinin silâh torbasını, evinin yaygısını, seccâdesini, minderini, yastığını, erzak çuvalını, at, deve, öküz örtüsünü, hep halı ve kilim gibi dokumalardan yapmıştır. Yaşama birimine bağlı olarak, tuz torbasından kara çadıra kadar, bir konut için gerekli olan bütün ihtiyaçlarını, hafif ve kolay taşınabilen, yünden yapılmış eşya ile karşılamıştır.[1] Bu gelenek, konar- göçer hayattan yerleşik hayata geçişte de, sürdürülmüştür. Önceleri çadırlarda kullanılan halı, giderek konaklarda, saraylarda ihtiyaç ve süs eşyası olarak yüzyıllar boyu kullanılmıştır. Başlangıçta çadır ihtiyacını karşılayan halı ve kilimler, giderek gelişmiş, sanat niteliği kazanmış, dünyaya ün salmış ve üzerine âyet, hadis ve şiirler yazılmış, devlet arması ve devlet büyüklerinin resimleri işlenmiş, hattâ Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin açılış günü hâtırasına bile, yazılı halı dokunmuştur.
Hah ve kilimlere tarih ve yazı yazma geleneği, Anadolu'da yüzyıllar boyu sürmüş ve günümüze kadar gelmiştir. Bu gelenek, Azerbaycan ve Tebriz'de de geçerli olmuştur.
Bu makalede, Osmanlı Devleti Arması işlenmiş bir halı ile Türkiya Büyük Millet Meclisi'nin Açılış Günü hatırasına dokunmuş diğer bir halıyı; ayrıca, Gazi Mustafa Kemâl Paşa portreli ve şiir yazılı halıyı tanıtacağım .
Osmanlı Dönemi'nin son yıllarına ait, Sultan Hamid zamanında yapılmış, canlı koyu kırmızı zeminli halıya, özenle bir Devlet Arması işlenmiştir (Resim 1). Armada sağ tarafta, Kara Kuvvetlerimizi temsil eden "Alsancak", solda Deniz Kuvvetlerimizin timsâli "Göksancak" bulunmaktadır.
Üç bordürlü halı, çiçeklerle süslüdür. Halının üst kısmında, ana bordür üzerinde "Padişahım çok yaşa" yazılıdır. Argaç ve arışı yün, boyut 204x166 cm'dir.
Bilindiği gibi, Birinci Cihan Harbi sonunda, Osmanlı Devleti yenilip, düşmanlar ülkemizi işgal edince, M. Kemal Paşa'nın başkanlığındaki Erzurum ve Sivas Kongreleri kararlarına göre, ülkemizi kurtarmak için 23 Nisan 1920 Cuma günü, Ankara'da Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti kuruldu. Resim 2'de görülen halı, o günün hâtırasına dokunmuş bir halıdır. Bej rengi zeminli bu halıya, gönder uçları birbirine çapraz yerleştirilmiş iki Albayrak işlenmiştir. Bu bayraklar üzerine, yeşil renkli büyükçe bir Hilâl konmuştur. Hilâlin iki ucu arasına, kırmızı renkli Ayyıldız işlenmiştir. Kahverengi düz bordür, halıya çerçeveli bir tablo görünümü vermiştir (Resim 2).[2]
Halının üst tarafındaki Ayyıldızın ortasında (Şema 1, Nu.l) "Allah, Muhammed"; başında ve sonunda üçer Yıldız bulunan küçük kırmızı Hilâl içinde "Ankara" (Şema 1, Nu.2); halı zemininde sağ tarafta üstte "Şanlı Gazanfer" (Şema 1, Nu.3); sol üstte 'Türk Ordusu" (Şema 1, Nu.4); Sağdaki bayrak ile gönder arasında "4" (Şema 1, Nu.5); iki gönder arasında üstte (Kamerî-Hicrî ay) "Şaban" (Şema 1, Nu.6); sağdaki bayrağın altında "23" (Şema 1, Nu.7); iki gönder kavşağı altında "Nisan" (Şema 1, Nu.8); soldaki bayrağın altında Hicri "1338" (M. 1920) (Şema 1, Nu.9); soldaki bayrak ile gönder arasında ise "6 Asbân "yazılıdır. Alttaki yeşil renkli, büyük Hilâl'in içinde, sağında ve sol ucundaki üç Yıldız arasında, Türkiya Büyük Millet Meclisi (Şema 1, Nu.11); büyük yeşil hilâlin altında ve yanında, zeminde düz, yatay iki satırda sağda "Sana selâm tebrik" (Şema 1, Nu.12); soldaki düz, yatay iki satırda "Sana ta'zîm-i hürmet" yazılıdır (Bu sözler, Şanlı, Gazanfer Türk Ordusu'na aittir).
Zeminde en alttaki yarım daire şeklindeki yazıda, "Türkiya'nın Vatan'ın sîne-i hamiyyetinden doğan Ulu Millet Meclisi'nin gösterdiği (unutulmuş bir kelime) sana ta'zîm-i hürmet etmiştir" (Şema 1, Nu.l4)yazılıdır. Bu durumda halıda, 23 Nisan Hicrî 1338 (M. 1920) tarihi ile şu cümle vardır: Şanlı Gazanfer Türk ordusu, Türkiya'nın sîne'i hamiyyetinden doğan, Ulu Millet Meclisi'nin gösterdiği (..........) sana selâm ve tebrik ile ta'zîm-i hürmetler etmiştir.
Resim 3'de görülen halının, en az 23 Ağustos 1923'den (Gazi'nin Kastamonu'da şapkayı ilk giydiği günden) önce dokunduğu anlaşılmaktadır. Bu halıda, koyu krem rengi zeminde, Gazi portresi işlenmiş, Mehmet Akif ve Nâmık Kemal'den mısralar yazılmıştır (Şema 2: A,B,C,Ç). Halıdaki Gazi portresi, âdetâ bir fotoğraf gibi canlıdır. Giysisinin yakası, kırmızı renklidir. Başındaki kalpak siyah ve bej rengi ile işlenmiş, renklerin uygun kullanılışı ile kalpağa, astragan görünüşü verilmiştir. Bordür, kıvrık dallı çiçeklerle süslenmiştir. Gazi'nin sağ tarafına, kara ordumuzun timsali "Albayrak", sol tarafına deniz kuvvetlerimizin timsali "Gökbayrak" işlenmiştir.
Halının zemininde üst tarafta, kırmızı renkli bir Ayyıldız vardır. Yıldızın iki tarafındaki yazı, birer siyah şeritle çevrilmiştir.
Zeminde, üstte Ayyıldız'ın sağ tarafında (Şema A) Mehmet Akif’in İstiklâl Marşı'ndan bir mısra :
Hakkıdır, hür yaşamış Bayrağımın, hürriyet,
Hakkıdır, Hakka tapan Milletimin İstiklâl.
Zeminde, sağ tarafta (Şema B) :
Ölmez bu vatan, farz-ı muhal ölse de hattâ,
Çekmez kürrenin sırtı bu tâbut-ı cesîmi
Zeminde, sol tarafta (Şema C) Nâmık Kemal'den :
Vatanın bağrına düşman dayasa hançerini
Bulunur kurtaracak bahtı kara mâderini.
Resmin altında (Şema Ç) :
Gaazi ve Müşir Mustafa Kemal Paşa Hazretleri yazılıdır.
Halının argaç ve arışı, pamuktur. Müzedeki kayıttan, Kayseri'de yapıldığı öğrenilmiştir. İstanbul Türk-İslam Eserleri Müzesi'nde (Env. No. 1724) bulunmaktadır. Boyutu 120x150 cm'dir.