GİRİŞ
Türk toplumunun milli kültürünü ve yüzyıllık geçmişini aydınlatan halılarımız, atalarımızın yaşadıkları hayat içindeki duygu ve düşüncelerini barındıran tarihi köklerimizin bir hatırasıdırlar. Halılar önemli sanat alanı dışında, mitoloji temsilcilere dönüşmüş bir insan emeği ürünüdür. Eski mezar taşları üzerine semboller yapmış Türk insanı benzer bir biçimde birtakım inanç ve geleneklerini halılarına da aktarmışlar. Bu ürünler üzerine bırakılmış sembolik işaretler kültürümüzü aksettiren çok önemli tarihi kayıtların günümüze ulaşmasını sağlamıştır.[1]
Kaynaklara dayanarak VII-VIII. yüzyıllarda Türkistan, Oğuzeliler, Buhara, Uygur ve Hazar bölgelerindeki tüm Türk toplumunun var olduğu ülkelerde halı üretildiği bilinmektedir.[2] Bu durumda Türk halı sanatının pek çok aşamasında Karapapak halılarının da alandaki yerinin belirtilmesi gerekmektedir. Yüzyıllarca göç etmek zorunda bırakılmış Karapapaklar, yaşadıkları topraklarda kültür miraslarını her şeyden üstün tutarak sahip çıkmışlar. Geleneklerine sıkı bağlı yaşamlarında ayrıcalıklı yeri olan halıları ile Türk sanatına kendilerine özgü katkılarda bulunmuşlar. Karapapak halıları genelde Türkiye’nin Kars ve Azerbaycan’ının kadim bölgelerinden olan Gence-Kazah halı grubuna ait edilmektedirler. Karapapak halılarında genellikle geçmişe bağlı göçebe hayat sürmüş günlük yaşamlarını yansıtan hayvan ve bitki unsurlu motiflere daha fazla üstünlük vermişler. Duygularını sembolik işaretler aracılığı ile anlatmaya çalışan halılarında “hayatağacı”, “kurtağzı”, “kurt izi”, “koçboynuzu”, “göz”, “bereket”, “post”, “yıldız” gibi seçkin motifler koleksiyonu hâkimdir.[3]
Bu makale, Karapapak Türklerini halı sanatındaki başarısı ve eski kompozisyon özelliklerini kaybetmemiş halılarının genel tanıtımı ve görsel sunumları ile ilgilidir. Bu konu araştırmasında, Azerbaycan Halı Müzesi, Kars Arkeoloji ve Etnografya müzesi, Kars merkez antika halı dükkânları ve bazı özel koleksiyonların ardından, Türkiye ve Azerbaycan’da üretilen Karapapak halılarının aynı dönemlere dayanan gelişimi görülmektedir. Türkiye’nin Kars ilinde tespit edilen Karapapak halıları, il merkezi, çevre ilçeler ve bağlı köyler olmak üzere Selim ve Arpaçay ilçeleri bu bölgenin önemli halı dokuma merkezlerinden sayılmaktadır.[4] Kars’ın özellikle Selim ilçesi Doğu Anadolu’nun yüksek yaylaları üzerinde yer alan ve Karapapakların en yoğun yaşadıkları kadim bölgelerinden biridir. Karapapak halılarının yaygın üretim merkezlerinden biride Türkiye sınırları dışında yakın dil, din birliği olan Azerbaycan’ın Gence ve Kazah bölgeleridir. Tek grupta birleştirilmiş Genze-Kazah halıları genellikle ünlü Karapapak halılarının önemli üretim merkezlerinden sayılmaktadır. Gence halı grubu Gence merkez ve Gedebey, Goranboy, Şemkir, Samux bölgelerini kapsamaktadır. Kazah halı grubuna özellikle Gürcistan’nın Borçalı ve 1988 yılına kadar Azerbaycanlıların tarihi yerleşim nokta olmuş günümüzde Ermenistan arazisinde bulunan Göyçe halıcılık merkezi ait edilmektedir. Ortak kompozisyonu Karapapak halıları sınırları dışında bölgelere bağlı çeşitli adlar altındaki sembolik motifleri ile ünlüdürler.[5]
Karapapak Türkleri
Karapapak Türkleri yaygın etnografı grubu içinde yer alan bir toplum olarak günümüzde Türkiye, Güney Kafkasya ve İran’da yoğunlukta yaşamaktadırlar. Karapapaklar’ın anavatanı sayılan Gürcistan topraklarında bulunan Marneuli, eski adıyla Borçalı mahal’ında yaşayan yerli Türkler Gürcistan’ı iki ayrı bölge olarak sınırlamışlar:
Merkezi Tiflis’te kalan doğu kısmı “Sağ Gürcistan” veya “Terekeme Gürcistan” bölgesi, aynı zamanda Avrupalı gezginlerinin “Georgie Turque” (Türk Gürcistan’ı) dedikleri kesimidir. Merkezi Kutais’ide kalan batı kesitine ise “Sol Gürcüstan” veya “Gerçek Gürcüstan” denilmektedir.
Bugün Tiflis’e halen “Terekeme Gürcistan” denilmesinin nedeni Karapapak Terekeme Türklerin çok yoğun yaşadıkları bölgelerden biri olmasından kaynaklanmaktadır. Yukarı Kür boylarından Borçalı ve Kazah olarak iki kola ayrılan Karapapak Terekemeler Kıpçak/Kuman-Hazar oymak grubundan sayılmaktadırlar. Toplum olarak büyük kısmı Sünni-Hanefi mezhebi olurken, az kısım “Mürüt” (yarı şaman-Müslüman) ve Şia’dırlar. Tarım ve yerleşik yaşama yeni alıştıkları dönemlerde Karapapak 1064 yılında Selçuklu Al-Arslan’ın huzurunda İslam’ı tek din olarak kabul etmişlerdir.[6]
Karapapak deyimi kaynaklarda siyah kuzu derisinden yapılmış papak veya kalpak kullanmalarından dolayı ortaya çıkmıştır. Etnografı bilgilere dayanarak, siyah papak veya kalpaklar özellikle Türkiye ve Kafkasya’da yaşayan Karapapak Türklerinin geleneksel başlık türü olarak bilinmektedir. Kars ilinde kıvırcık siyah kuzu derisinden yapılan kalpaklar 1925’de çıkarılan şapka kanununa kader kullanılmıştır. Yeni doğulmuş kuzunun derisinden yapılan bu başlıklar, hala Türkiye ve Kafkasya’nın soğuk bölgelerinde yaşayan Karapapakların vazgeçilmezi olarak devam etmektedir.[7]
Günümüzde göçebe yaşamı terce etmiş ve koyunculukla uğraşan bir kesim olan Karapapaklara halen Terekeme denilmektedir. Terekeme‚ Türkmen sözünün Arapçadaki Terakime’nin halk ağzıyla söyleniş biçimidir gibi bilinmektedir. Türkmen kelimesi, Türk ve iman sözlerinin birleşmesinden oluşan Müslüman Türk anlamına da gelmektedir. Terekemeler kültürel konularda Azerbaycan Türklerine çok yakın olup, aynı dil ve lehçeleri kullanmaktadırlar.[8] Terekeme diğer göçebe Türk tayfalarına da verilen yaygın bir addır.[9] Günümüzde gerek Türkiye gerekse Azerbaycan’ının diğer bölgelerinde dağınık yaşayan bu toplum, göçebe yaşam hayatlarını bırakmış olsalar da bir kısım halen “biz Karapapak terekemeleriz” demektedirler.
Karapapakların ataları olarak bilinen Borçalı ve Kazahlı’nın iki cesur atlı-göçebe Kıpçak (kuman-hazar) kökeni MS. II. yüzyılın sonuna ve IV. yüzyılın başlangıcına ait edilmektedir. Tarihi sürecin zorlu aşamalarına göğüs gelmiş bu halk, Kuzey Kafkasya’dan Kura-Araz nehirleri kıyısına dört kez büyük göç akını gerçekleştirmişler. Göç sonucu Borçalı nehir kaynağı Araz nehrine karışan şimdiki Ermenistan topraklarındaki Kazah (Abaran-Avaran) nehrinin çevre kıyı bölgelerine yerleşmiş Karapapaklar o zamandan bu sulara kendi isimlerini verdikleri tahmin edilmektedir.[10]
VII. yüzyılın ortalarında Kafkasya İslam dinine ibadet eden Arapların istilasına uğruyor. Togan’ın Arap kaynaklarında, 646’da Kura nehrinin işgal ettiği kıyı topraklar arasında yer alan Tiflis’in güneyinde bulunan Barşaliyya bölgesinin Borçalı tayfalarının yurdu olduğu kayda geçmişti. Bu tayfaların Hazar’ın 10 Türk halkından biri olduğu da belirtilmiştir.[11] Togan Kıpçaklardan 16 kadar büyük ve “Kara Börklü” adını taşıdığını, Karapapakların Borçoğlu veya Borocoğlu diye bahsi geçen Türklerin Borçalılar olduğu bilinmektedir. Bu bölgeye adlarını veren Borçalı tayfaları, tarihi devran sürecinde çeşitli ülkelerin İran’ın, Azerbaycan’ın Türkiye’nin ve son olarak da Gürcistan’ın terkibinde yer almışlardır.[12]
Kaynaklarda Karapapakların Kıpçak ve Oğuz Türklerinin maddi ve manevi değerlerini taşıyan bir Türk boyu olduğu belirtilmektedir. Yüzyıllardı bu topraklarda yaşayan Karapapaklar, Selçukluların Gürcistan’ın fethinden önce ve bir kısmının da Selçukluların Gürcistan’ın fethi ile İslam’ı kabul ettikleri bilinmektedir. Bu nedenle Kıpçak-Oğuz Türkleri arasındaki bir yakınlaşmanın yaşandığı ve Karapapak Terekeme olarak adlandırılan boyun bu yakınlaşmadan doğan kaynaşma sonucunda ortaya çıktığı söylenmektedir. Türk tarihi ve soy kökünde özel bir payı olan Kıpçaklar, Türk toplumuna zengin kültürel izler bırakmış Karapapak ulusu gibi etnik grubu kazandırmışlar.[13]
Kars Karapapak Halıları
Karapapakların Kars ve çevresine gelişleri Rusların Güney Kafkasya’yı ele geçirdikleri XIX. yüzyılın ilk çeyreğinde başlamıştır. Eskiden Kuzey Azerbaycan’nın Kazah Şemsettin Khanate’nin Kazah ve Borçalı bölgelerinde yaşamış Karapapaklar, 1828 yılında imzalanan Türkmençay Antlaşması’ndan sonra büyük bir bölümü Kars’a, diğer bir bölümü de İran Azerbaycan’ının Sulbuz bölgesine göç etmişler.[14]
Kars’ın tarihi ipek yolu üzerinde yer alması aynı zamanda farklı kültürlerin bulunmasını da sağlamıştır. Hayvancılıkla uğraşan Türk boylarının bu bölgeye gelişi, yöresel hammadde ile köklü dokuma kültürünün birleşimini de oluşturmuştu.[15] Ortaya çıkan dokuma ürünlerinden başta halı olmak üzere kilim, zili, cicim Kafkaslardan gelen sumak ve çiği palas/kilimler Türk dokuma sanatının zenginleşmesi yolunda önemli katkılarda bulunmuşlar.[16]
Tarihi kültürel acıdan Karapapak Terekeme Türkleri arasında halıcılık yaygın olması yanında halkın yaşamında ayrıcalıklı yere sahip bir sanat alanı haline gelmişti. Karapapakların yoğun yaşadıkları Kars merkez, çevre ilçe ve köylerinde üretilen halılarında, tarihin sürecinden geçmiş Kafkas, Selçuklu, Osmanlı karışımı izlerin yansıması görülmektedir. Kars-Karapapak halılarında genel ortak kompozisyon dışında her yörenin kendine has desen kullanma ve renk özellikleri vardır. Bu halılarda yaşamın içinden insanlığın en iyi şekilde anladığı evrensel dili olan semboller, mükemmel geometrik motif şekillerinde kullanılmıştır.[17] Genelde kırmızı rengin hâkim olduğu halılarında yaygın olarak “yıldız”, “koçboynuzu”, “ejderha”, “bereket”, “kancalı” veya “çengelli” motifler ve Osmanlı döneminin bitkisel dini konulu seccade halılarından etkilenen kompozisyonlar yer almaktadır.[18]
Örneğin; XIX. yüzyıllara ait seccade halı Kars yöresinde üretilmiştir. 125x148 cm. ve 25x32 kalitedeki kare şekilli halının merkezinde insan siluetini hatırlatan büyük tek yönlü mihrap kullanılmıştır. Mihrabın dörtgen alınlığı içinde Karapapak halılarında sık görülen dikey eksen boyunca “ejder” ve iki büyük farklı renklerde çengelli madalyonlar yerleştirilmiştir. Madalyonların merkezinde sekiz kollu “yıldız” motifi ve mihrap zemin boşluğunda küçük göz, bereket ve yıldız motifleri bulunmaktadır. Mihrap, “eli belinde” lacivert kontörlü motiflerle çevrelenmiştir. Seccade halının zemin rengi kırmızı olup, motiflerde krem, sarı, lacivert renkler kullanılmıştır. Halı bir geniş iki ince kenar suları ile çevrelenmiştir. İnce kenarlıklarda özellikle seccade halılarında sık görülen ve Azerbaycan halılarında “medahil” veya “mollabaşı”[19] adını almış iki renkli kontörsüz yansımalı motiflerden oluşmaktadır (Fotoğraf 1).
Sanatın tüm alanlarında kullanılan semboller, evrensel dil olarak günümüzde de anlaşılan bir dile dönüşmüştür. “Yıldız”, “koçboynuzu”, “çengel”, “göz”,” bereket”, “post”, “su”, “canavar”, “kurt izi” benzeri yaygın olan motifler, Karapapak halılarının kültürel miras motif örnekleri olarak kabul edilmektedir.[20] Göçebe Türklerde her zaman çeşitli işaretlerin yeri ve işlevleri oldukça geniş olmuştur. Bunlara kuşaktan kuşağa geçen gelenekler, yaşam tarzı, dini inançlar, farklı insan eli dokunmuş alanlarda rastlamak mümkündür. Semboller etnik yapı göstergesi ve ortak Türk damga tarzı motifler, geleneklere dayanan geometrik grafik üslupları ile farklıdırlar. Özellikle Azerbaycan ve Anadolu, Kuzey Kafkasya, Orta Asya, Kırım ve Volga nehir kıyısı Karapapak Türk halılarında görülen motifler, günümüz varlık birliğimizin sembolleridir.[21]
Örneğin; XIX-XX. yüzyıllar arası Kazah-Borçalı ve Gence bölgelerinde yaygın üretilen[22] ve Kars merkez “Halil Paşa” caddesi Bülent Yıldız’ın halı dükkânında, babadan oğula kalmış “Lezgi Kazak” halısının üretim tarihi bilinmemektedir. Kendini bu işe adamış Bülent Bey, tüm bilgiler dışında halı sahiplerinin isimlerini saklı tutmaktadır. Halı sahibine göre halının yaklaşık 80-90 yıllık olduğu tahmin edilmektedir. “Yıldız”, “koçboynuzu”, “çengel”, “göz”,” bereket” ve “su” gibi anlamlı sembolik motiflerin bir arada kullanılması, bu halını daha değerli yapmaktadır. Dikdörtgen şekilli halıda orta zemin kırmızı, geniş kenarlık zemini beyaz, motiflerde mavi, turuncu, yeşil, kahverengi, sarı renkler kullanılmıştır. Halı, 125X180 cm. ölçülerde, 25x30 kalitede, yün, “gördes düğüm”ü kullanılmış bir Taban Halısıdır. Orta zemin rengi kırmızı olan halı üzerinde merkezden dikey eksen boyunca dört ejder motifi yerleştirilmiştir. Kancalı “ejder” motiflerin merkezinde yıldız motifi yer almaktadır ve zemin boşluğunda göz ve bereket motifleri bulunmaktadır. Halının orta zemin sahasını göz motifli sade motifli geniş kenarlık tamamlamaktadır (Fotoğraf 2).
Karapapak halılarında “çarkıfelek”, “bereket”, “akrep”, “çengelli”, “yıldız”, “göz”, “kurtağzı”, “kurt izi”, “koçboynuzu”, “kazayağı” gibi benzeri motifler çok benimsenmiştir. Türk inancında boynuzlu hayvan tasvirleri mitleştirilmiş olarak bağımsızlığı, özgürlüğü, azimliliği, dirençliliği, asaleti, cesareti sembolize ederler.[23] Semboller genelde Karapapak halılarının önemli desen ögeleri içinde yer alan kompozisyonda zemin merkezinde kullanılmaktadır. Örneğin; Kars halıları içinde öne çıkan “Kars Kilise” halısında görülen “Post” şekilli madalyonlar, neredeyse Karapapak halılarının temsili motif haline gelmiştir. Kaynaklarda çoğunlukla altın post mitolojisinin sembolü olarak bilinen ve çeşitli efsanelere vesile olmuş “Post” motifi Türklerde güç, erkeklik, varoluş simgesidir.[24] Ayrıca, Latif Kerimov “Azerbaycan Halıları III.” kitabında söz konusu halıdaki madalyonun açıklamasını yaparak, “maalesef aşırı stilizeye maruz kaldığından haça benzetilmiş” olduğunu duyurmuştu. Ardından zeminin tamamını kaplayan madalyonun aslında omuzlarında keçeden yapılmış kepenek (çobanların kullandığı) tarzlı üstlük ve koyun derisinden tüylü kalpaklı kahramanın stile tasvirinden oluştuğunu belirtmiştir. Bu halılar genelde 120x190 ve 150x250 cm. orta boy dikdörtgen şekillerde 30x30 veya 35x35 kalitelerde üretilmektedir. Azerbaycan’da aynı kompozisyon, Gence-Kazah grubunun Kazah-Borçalı ve “Borçal” adlı halılarının üçüncü varyasyonu içinde yer alan “Ziynetnişan” halısı olarak bilinmektedir[25] (Fotoğraf:3).
“Kilise” adlı Kars halılarını bazen Kars’ın 39 km. doğusunda Yağıkesen köyünde bulunan eski Ermeni “Kızıl Kilise” yapı adını ile bağlantılı olduğu da düşünülmektedir. Yapı ismini duvarlarında görülen kırmızı kesme taştan almıştır. XIX. yüzyılın başında Ermeni yerleşimi olan köy, şimdilerde Azeri yerleşimidir[26] ve Karapapak halılarına rastlanmayan bir bölgedir. Aslında “post” madalyonlu Kars halılarının “Kars-Kilise” olarak isimlendirilmesi, Doğu Anadolu bölgesine 1978-1984’de bir İstanbul ihracat firmasının bu bölgeye gelişiyle değiştirilmiştir. Daha sonra yöre halkı tarafından da kabul görülmüş bu isimlendirme temelli kullanılmaya başlanmıştır. Bu, bazı yabancı yazarlar tarafından bilinçli veya bilinçsiz olarak farklı kaynaklara yönlenmesini sağlamıştır.[27] Bazı durumlarda yanlış benzetmeler halıları ana vatanından uzaklaştıran kafa karışımına sebebiyet yaratır. Örnek vermek gerekiyorsa; günümüzde Ermeni kaynaklarında şimdiki Sevan gölü çevre bölgelerde üretilen aynı renk ve desen özelliklerine sahip “post” madalyonlu halılar, “Sevan-Kazak” (Fotoğraf 4) Ermeni halısı olarak belirtilmektedir.[28] Sevan, eski ismiyle Gökçe Mahal’inin yerel Müslüman nüfuslu ve etnik açıdan Borçalı-Kazah boylarından olan Karapapaklara mensuptur. Azerbaycan Türkçesine yakın lehçelerde konuşan bu toplum, 1831 yılında tüm İrevan’da kayıtlı 840 Karapapaklar ailesinden 577’si Gökçe bölgesinde yaşadıkları bilinmektedir.[29] Gökçe bölgesi ile ilgili kaynaklarda, “Kadim Gökçe Mahal’i Azerbaycan’ının bir parçası olmuştur” diye belgelenmiştir.[30] Bu durumda, aynı topluma ait halılardaki benzerlik Karapapakların farklı ülkelerde yaşamalarına rağmen kültürlerine sahip çıkmalarının bir nevi kanıtıdır demekle doğrulanmış olur.
Tüm Karapapak Terekeme halılarında önemli kenarsu deseni olan “Hayat Suyu”, diğer Türk halılarında “Çinar Yaprakları” veya “Çinar Ağacının Yaprakları” olarak da bilinmektedir.[31] Bu desen bazen daha uzun ismiyle “Hayat Suyu Yan Yaprak ve Bardak” gibi ölümsüzlüğü temsil eden sembolik anlama sahiptir.[32] Azerbaycan halılarında “Maşel” veya “Meşale” gibi bilinen aynı kenarlıklar özellikle Kazah-Borçalı grubu halılarının yaygın geniş kenar su süslemelerindendir. Zikzaklı tasar çizim üzerinde kurulmuş desenler geometrik yaprak ve gonca motifleriyle şekillenmektedir. Kompozisyonda ana motif olarak kullanılan yapraklar, Türk süsleme sanatında “saz üslubu” gibi bilinen yapraklardan oluşmaktadır. Geometrik biçimleriyle sivri şekilli yapraklar, Azerbaycan dokumacıları içinde balık benzerliklerinden dolayı “balık” motifi adını almıştır. Kenarsu deseni şerit içinde mutlak mesafeli karış içinde tekrara bağlı kalarak kullanılmaktadır[33] (Fotoğraf 5).
Kars-Karapapak halıları il, ilçe ve köylere bağlı “Lezgi Kazah” (Fotoğraf: 2), “Kars Kazah”, “Kazah Kilise” ve “Kars Kilise” gibi ünlü kompozisyonlar genelde il merkezine yakın köylerde üretilmektedir. Kilise ve diğer kompozisyonu halılar Türkiye’nin diğer yörelerinde sadece Kars deseni adıyla yaygındırlar[34] (Fotoğraf 6). Karapapak halılarının karakteristik özellikleri zemindeki çeşitli büyüklükte veya sayda madalyonların olmasıdır. Kırmızı, lacivert, yeşil, beyaz gibi bir arada kullanılan zıt renkli Kars halıları yüksek havlı (8- 12 mm., 7-9mm.) düşük ilmek kalitesi ile (25x32dm., 22x30dm.) bilinmektedir. Madalyonlu Karapapak halılarında, tek madalyonlular kategorisine girenler orta boylarda (120x 150-140x200 cm.), dört veya beş madalyondan oluşanlar uzun ve dar büyük boyutlarda (132x275-158x285 cm.) üretilmektedir.
Örneğin; XIX. yüzyıla ait132 x275 cm. ölçülerde, 22x22 kalitede üretilmiş Kars halısı, fotoğraf 2’deki Kars “Lezgi Kazak” halılarıyla aynı özelliklere sahiptirler. Kars halısı Ankara Etnografya Müzesinde muhafıza edilmektedir. Halı “su”, “ejderha”, “yıldız”, “çengel”, “göz”,” ve “bereket” gibi anlamlı sembolik motiflerden oluşmaktadır. Uzun dikdörtgen şekilli halıda orta zemin kırmızı, geniş kenarlık zemini turuncu, motiflerde krem, mavi, lacivert, koyu kiremit renkler kullanılmıştır. Orta zemini kırmızı olan halı üzerinde merkezden dikey eksen boyunca iki beyaz, iki lacivert zeminli sekizgenler içinde dört kancalı ejder motifi madalyonlar yerleştirilmiştir. Madalyonların tam merkezinde ortası kare kırmızı zeminli büyük yıldız ve iç kısmında daha küçük yıldız motifi yer almaktadır. Halı iki ince ve bir geniş kenar sularından oluşmaktadır. İnce sularda kullanılan “ok” motifleri fotoğraf 1’de belirttiğimiz gibi Azerbaycan halılarında “medahil” veya “mollabaşı” adını almış iki renkli kontörsüz genelde kontrast yansımalardan oluşmaktadır. Halının geniş su şeridinde büyük yatay bitişik kancalı “s” şekilli motifler yerleştirilmişti. Buna dayanarak, “s” harfini andıran kanca şeklindeki elemanların başlangıçta akan suyu tasvir ettiği söylenebilir. Motif süslemede ufukta yüzen bulut sembolü olarak kabul edilir ve yaklaştıklarında aynı zamanda dağlarının efendisi ejderhanı da sembolize etmektedir[35] (Fotoğraf 6).
Türkiye’de bilinen Karapapak Terekeme halıları Iğdır, Ardahan, Çıldır ve özellikle Kars’ın Selim ilçesi olmak üzere çevre köylerinde üretilmektedir. Kars halıları genelde Kuzeydoğu Anadolu’nun özel halıları olarak değerlendiriliyor.[36] Geleneksel halı dokumacılığının yaygın olduğu bu bölgede koyu (siyah ve kahve) renkli kaba koyunyününden yapılan iplikler bu bölgenin ünlü büyük ebatlı kalın halılarını meydana getirmektedir. Tüm Karapapak halıları yüksek havlı olmalarından dolayı dayanıklılığı nedeniyle, Türk halıları içinde çok arananlar listesinde yer almaktadır.[37]
Gence -Kazah (Gazah, Qazax) Grubu Karapapak Halıları
Tarihi kaynaklarda, M. Ö. II-VI. binyıllarda Kafkaslar’da Batı ve Doğu iki medeniyetin var olmuşu bilinmektedir. Kafkasya’nın Kuzey bölge medeniyetinde Kafkas/Batı, Güneyinde ise Kafkas/Doğu kültürü daha çok gelişmiştir. Aynı kaynaklarda, Sümer döneminde Azerbaycan Türk soyundan gelen Türk etnik soyuna mensup Karapapak Türklerinin farklı dönemlerde 1500 yıldan fazla egemenlikleri zamanı büyük Türk medeniyet ve kültürünün temelini koydukları belirtilmiştir. Karapapakların kültür tarihinde geleneksel âşık sanatı için denilen, “eski zamanlardan çağdaş döneme kadar kendi varlığını olduğu gibi koruyup saklamıştır”[38], cümlesi söz konusu halı sanatı için de geçerlidir.
Kafkas halıları adı altında bilinen Azerbaycan halılarının bireysel isimlerinin açıklamasına geçmeden önce, Kafkas dâhil tüm doğu ülkelerinde üretilen halıların sınırlı yer adları almasının tarihini belirleyelim. Bu öncelikle XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ve geçen yüzyılın son çeyreğinde ticaretin gelişiminden kaynaklanmaktadır. Yaklaşık bir asrı kapsayan böyle bir “adlandırma” geleneği sadece ticarette değil halı sanatı literatüründe de yansımasını bulmuştur. Örneğin, çeşitli isimleri ile bilinen onlarca Türk halısı-“Anadolu”, İran-”Pers”, Türkmen, Özbek, Kırgız, Afgan-”Orta Asya” adları altında sınırlandırılmıştır. Bu kısıtlamalar sonucu Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan, Dağıstan’da üretilen halılar tek bir “Kafkasya” halıları adı altında toplanmıştır. Başlarda bu sınırlamanın satış için bir dereceye kadar faydalı olması muhtemeldir. Ancak Avrupalı oryantalistlerin halı üzerindeki bilimsel çalışmalarında bu isimleri günümüzde de tekrarlamaları şaşırtıcı karmaşaya yol açmaktadır.[39]
Günümüzde halılara verilen adların çoğu coğrafi yerleşim, çeşitli kompozisyon veya yöresel inanca bağlı adlarıyla ilişkilidir. Hiç şüphe yok ki gerçek isim en eski ve en yetenekli zanaatkârlar tarafından verilen isimdir. Kafkas halılarının yüzde doksanını oluşturan Azerbaycan halıları da bundan nasibini alarak bölgelere göre dört gruba ayrılmıştır. Azerbaycan’ın hemen her bölgesinde halı dokumacılığı yapıldığından halı uzmanı Latif Kerimov tarafından yapılmış olan bu gruplaşma ilerde yabancı kaynaklarda Azerbaycan halılarının tespitinde büyük kolaylık sağlanmıştır.[40]
Azerbaycan halılarının dört büyük grubu, Kuba-Şirvan, Gence-Kazah, Karabağ, Tebriz olarak bilinmektedir. Bu gruplar içinde ünlü halılarıyla ikinci büyük grubu oluşturan söz konusu Gence-Kazah halıları, desen ve renk özellikleri olan tek halı grubu içinde farklı iki gruptan oluşmaktadır. Bölge yakınlığı ve kompozisyon benzerliklerinden dolayı Gence halıları genelde Kazah grubu içinde aynı ekole giren yüksek kaliteli havlı Azerbaycan halıları kategorisine girer. Gence ve Kazah halıları aynı zamanda Azerbaycan’daki eski ana halı dokuma merkezlerinden biridir. “Fahrali”, “Şıhlı”, “Borçalı”, “Kaçağan”, “Kadım Gökçe” ve “Demirciler” gibi geometrik desenli halılarından oluşmaktadır. Bu desenlerde evrenin sırları, mistik hayali işaretler geometrik motif dili aracılığıyla iletilmiştir.[41]
Gence-Kazah halı grubu içinde yer alan Karapapak Terekeme halıları genelde Kazah-Borçalı ayrı bir grup olarak sınırlanmaktadırlar. Milli-etnik yapı ve coğrafi bölge yakınlığına göre Borçalı ve Kazah bölgesi eski yerleşim yerlerindendir. Orta Çağların sonunda sultanlık statüsü kazanmış olsalar bile bu konuda o dönemlere ait kesin kaynak bulunmamaktadır. Aynı dönemlerde bu toprakları ziyaret etmiş Osmanlı gezginler sadece yerel kabileler hakkında bilgi vererek yetinmişlerse, Avrupalı gezginler bu bölgeyi “Türk meskeni” olarak adlandırmışlar. Kazah-Borçalı Kafkasya’nın en eski gelişmiş insan yerleşimlerinden biridir. Bu gün Borçalı bölgesi Azerbaycan’dan ayrılmış olmasına rağmen, zengin maddi ve manevi kültürüyle Azerbaycan’ın ayrılmaz bir parçası olmaya devam etmektedir.[42]
Gence Grubu Halıları: Gence, Azerbaycan’ın kuzey-batısında yerleşen tarihi halıcılık bölgelerinden biridir. X-XI. yüzyıllardan itibaren Gence şehri en büyük ipek üretimi merkezlerinden olmasının yanı sıra aynı zamanda yüksek kaliteli yün ve ipek halıları ile de ün kazanmıştır. Gence halı grubuna giren halılar merkez ve çevre köylerde üretilmektedir. Gence merkezinde dokunan halılara “Gence şehri” adı altında piyasada genelde köylerde dokunan halılara göre maliyeti daha yüksekti. Oldukça ilginç istatistik bilgilerde “1917’de Gence’nin 222 köyünde 33069 kişi halı dokumacılığı yapmışlar” bu aynı bölge köylerinde yaşayan insanların 49%”i demektir. Gence-Kazah grubuna ait Gence halıları Kazah halılarına göre daha karmaşık ve zarif motiflerden oluşmaktadır. Bu bölge halıları orta veya küçük ebatlarda (100x150- 150x250 cm.) üretilmektedir. Dünya müzelerinde ve uluslararası müzayedelerde Gence halıları kadim nadide halılar olarak indekslenmiştir.[43]
Gence halılar, çeşitli geometrik ve nebati desenlerin dörtte bir veya ikide bir yansıtılmasından oluşmaktadır. Buta, yıldız, muska, ok, damga, tarak, çengel, kanca, bereket, göz, at, deve, kuş vb. bu gibi geometrik motifler Gence halılarında yaygın kullanılmaktadırlar. Bu bölge halılarında kırmızı, beyaz, sürmeyi (lacivert), şekeri (krem), adı (mavi), yeşil gibi renkler doğal boyalarla boyanmış yün ve ipek iplerden yapılmaktadır. Gence grubuna “Gence”, “Gedebey”, “Fahralı”, “Çaykent”, “Şadlı”, “Samux”, “Çıraklı” gibi bölge halıları kapsamaktadır. Coğrafi açıdan yakın olan Kazah-Borçalı grubu halıları ile benzer sanatsal ve teknik özelliklere sahiptirler.[44]
Gence halı grubu içinde özellikle “Gedebey” ve “Çıraklı” halıları söz konusu Karapapak Terekemelere ait edilmektedir. İki bölge halılarında da Karapapak halılarına has karakteristik özellikler, zeminde büyük madalyonların üst üste kullanılmasıdır. Bunlardan Gedebey halıları, küçük Kafkasya’nın orta ve yüksek dağlarında yer almış Gedebey ilinde üretilmektedir. Yakın geçmişe kadar Gedebey halı üretim merkezleri Çaykend ve Gölkend köylerinde bulunuyordu. Günümüzde Ermenistan arazisinde bulunan bu köyler “Kara Koyunlu” adını almıştır. Gedebey eskiden Gence halı grubu tarzı dokumaların üretildiği en büyük merkezlerden biri sayılmakta idi. Bu merkezde günümüzde aynı zamanda Gence’nin diğer bölgelerinde de yaygın olan “Şamhor”, “Çıraklı”, “Fahralı” ve “Kazah” tarzı halılar üretilmektedir.[45]
Örneğin, XIX. yüzyıllara ait 1820 envanter numaralı “Gedebey” halısı Azerbaycan Halı Müzesinde muhafıza olunmaktadır. Halı kırmızı veya mavi zemin üzerinde dikey dizilmiş yıldız şekilli dikdörtgen madalyonları ile bilinmektedir. Halı 38x38 düşük kalitede ve 140 x 252 cm. dar uzun ebatlarda üretilmiştir. Gedebey halıları ilmek yüksekliğinden dolayı (6-8 mm.) Azerbaycan’ın ağır ve kalın halıları kategorisine girmektedir Orta zemin mavi, geniş kenarlık zemini beyaz, motiflerde beyaz, mavi, lacivert, kırmızı, koyu kiremit renkler kullanılmıştır. Gedebey halının ana motifi olan yıldız şekilli madalyonlar ve ara motif olarak dikdörtgen daha küçük beyaz zeminli madalyonlar, “Gedebey” halılarının temel karakteristik unsurudur. Çift yönlü mihrap içinde kullanılmış kırmızı zeminli yıldız şekilli madalyon “bereket” ve sekiz köşeli “yıldız” motifleri süsler. Mihrap zemininde yer alan ikinci beyaz yatay dikdörtgen madalyon içlerinde çift tarafı çengelli kırmızı motifler kullanılmıştır. Halıyı çevreleyen geniş geniş kenarlıklarda “koçboynuzu” motifleri tekrarlanmaktadır (Fotoğraf 7).
Gence halı grubu içinde yaygınlığıyla bilinen “Çıraklı” halıları, Gence’nin 35 km. güneyindeki Çıraklı köyünde üretilmektedir. Karapapak halıları olarak öne çıkan bu halılar aynı zamanda tüm çevre halı merkezlerinde dokunduğundan bazen “Kazahça”, “Gence”, “Fahralı”, “Şamhor” adları altında da bilinmektedir. Latif Kerimov Çıraklı halıları için, “Türk halı tarzının desen ve kompozisyon benzerliklerini taşıyor” belirtmiştir. Halıda temel kompozisyon Gence halılarında olduğu gibi merkezde aynı şekilli üç madalyonun dikey eksen boyunca üst üte kullanılmasından oluşmaktadır. “Çıraklı” halılarının geniş kenar su kompozisyonunu tüm Karapapak halılarında sık görülen “hayat suyu”[46] veya “maşel”[47] adlı desenler tamamlar. Halılar orta boy dikdörtgen ve uzun dar büyük ebatlarda üretilmektedir.[48] Bu halılarda kullanılan madalyonlar Azerbaycan halı sanatında “ketebe tarzı madalyon” adını almıştır[49] (Fotoğraf 8). Aynı özelliklere sahip halılar, Türk halı sanatında Gaziantep yöresinde yaygın görülmektedir[50] (Fotoğraf 9).
Örneğin; XIX. yüzyıla ait120x200 cm. ölçülerde, 26x40 kalitede üretilmiş Gaziantep halısı, fotoğraf 8’deki Gence “Çıraklı” Halı halısıyla aynı özelliklere sahiptirler. Halı Tokat Müzesinde muhafıza edilmektedir. Uzun dikdörtgen şekilli halı dört renkten oluşmaktadır. Orta zemin ve geniş kenarlık zemini kırmızı, motiflerde krem, sarı, lacivert, kırmızı kullanılmıştır. Orta zemini kırmızı olan halı üzerinde merkezden dikey eksen boyunca bitişik, lacivert zeminli çevresi kancalı üç büyük madalyonlar yerleştirilmiştir. Gaziantep halısı akrep, ejder, kurt izi, göz, kanca, nazarlık, kuş, hayat suyu motiflerinden oluşmaktadır. Madalyonlu halının tam merkezinde haç şekilli kırmızı zeminli büyük motif ve iç kısmında üç küçük yıldız motifi yer almaktadır. Halının ora saha boşluğunu ve madalyon içlerini beyaz, kırmızı, lacivert renkli küçük ejder motifleri tamamlamaktadır. Halı “Çıraklı” halılarında olduğu gibi tek geniş “hayat suyu” adlı kenar sularıyla çevrelenmiştir.[51]
Kazah Grubu Halıları: Gence-Kazah grubunun “Kazah” halıları Azerbaycan’ın kuzeybatısında yer alan Kazah halı dokuma merkezlerinde üretilmektedir. Azerbaycan halı sanatının temel kollarından birini Kazah halı grubu oluşturmaktadır. Kazah halıları merkez ve tüm çevre köylerde üretilmektedir. Merkez atölyelerde üretilen halılar genelde “Kazah Şehir” adını almaktadır. Çevre halı dokuma merkezleri Salahlı, Kemerli, Şıhlı, Demirçiler, Kaymaklı, Karapapak, Oysüzlü, Aşağı Kuşçu ve diğer köylerde bulunmaktadır. Kazah halı grubu aynı zamanda Gürcistan’ın Borçalı, Karayazı, Karaçöp, ve Ermenistan Cumhuriyeti arazisinde bulunan Loru-Pembek, İcevan, Kara-Koyunlu, Göyçe halı üretim merkezlerini de kapsamaktadır.[52]
Kazah veya Gazah toprakları çoğunlukla düzlük olup güneyi kısmen dağlarla kaplı bir bölgedir. M.Ö. XIII. yüzyılda bölgede yaşayan en eski kabileler kask’lar, müşk’ler ve tubal’lar idi. Kazah kelimesinin kas/kaz, kas/haz bileşiklerinden oluştuğunu Azerbaycanlı bilim adamları yanı sıra diğer yabancı kaynaklar da doğruluyor.[53] Kazah vaktiyle oymak, sultanlık, daha sonralar 1867’de Kazah kazası olmuştur. Bu bölge önceki devirlerde Gazaglı ve XIX. yüzyılda Gazag, günümüzdeki adı ise Kazah veya Qazax (Azerbaycan’daki yazım şekli) olarak bilinmektedir. Bölge adı Azerbaycan lehçesindeki doğru telaffuz şekli Gazah diye okunmaktadır.[54] Kazah ili Gürcistan ile Ermenistan sınırları kesiminde ve Gence-Kazah ovasında yer almaktadır. Azerbaycan’da Karapapak Terekeme Türklerinin en yaygın yaşadıkları önemli bölgelerden biri Kazah arazisidir.
Kazah, Kafkasya’da Karapapak kültürünü en iyi şekliyle temsil eden bölgelerinden biridir. Burada ilk önce tüm dünya müzelerinde sergilenen Kazah-Borçalı adını almış Karapapak halıları söz konusudur. Karapapak halıları özellikle Kazah grubu içindeki çeşitli kompozisyonları ile önemli bir konumdadır. Aynı grupta sadece “Borçalı” halıları adı altında beş farklı kompozisyon bulunmaktadır. Günümüzde madalyonlu Karapapak halıları, Azerbaycan ve Türkiye’de değişik isimleriyle yaygınlıklarını korumaktadırlar. Kazah-Borçalı halılarının ana kompozisyon özelliklerinden biri, merkezde büyük madalyon veya madalyonların çevresindeki arka planın geniş düz renk akımının bulunmasıdır. Doğal renklerden elde edilen kırmızı-lacivert, sarı-yeşil, kahverengi-beyaz gibi zıt renklerin bir arada kullanımı Kazah-Borçalı halılarının renk tarzını oluşturmaktadır. Bu halılardaki kullanılan geometrik stilize motif sistemi, bölge insanlarının yaşam tarzından gelmektedir. Birçok durumda halı kompozisyonlarında görülen totem çizimler ve mitolojik görüntüler, farklı kabilelerin put veya damgaları olabilmektedir.[55]
Kazah-Borçalı bölgesi Azerbaycan tarihi ile doğrudan bağlı olan kadim-coğrafi yerleşimi olmuştur. Borçalı, Azerbaycan’ın genel tarihi gelişiminde milli kültürünü zenginleştirme konusunda büyük katkılarda bulunmuştur. 1918-1920’de, Borçalı toprakları Ermenistan ve Gürcistan arasında bölünmüş ve böylece bölgenin tarihsel birliği ve mirasının ihlal edildiği bir şekilde Azerbaycan’dan ayrılmıştır. Kazah, Gence-Kazah bölgesine bağlanarak Azerbaycan’ın bir parçası olarak tahsis edilmiştir. Borçalı ise her zaman Genel Azerbaycan tarihinde adı geçmesine rağmen, izole bir biçimde Gürcü sınırları içinde ele alınmıştır.[56]
Karapapak Türklerinin yoğun yaşadığı ve yaygın faaliyet gösterdiği Borçalı bölgesinde halıcılık köklü gelişmiş sanat alanlarından biri olarak bilinmektedir. Bölgenin büyük köylerinden Kurtlar, Ahurlu, Kaçağan, Sadahlı, Daştepe ve lembeli ünlü halı dokuma merkezleridir. Kazah halı grubu içinde Kazah-Borçalı adı altında üretilen bu halılar “Borçalı”, “Lembeli” “Çobankere”, “Karakoyunlu”, “Göyçeli”, “Karaçöp”, “Kaçağan”, “Daşkesemen”, “Demirçiler”, “Fahralı” gibi kompozisyonlar içerir. “Borçali” halılarının bir desimetre kare içindeki ilmeklerin yoğunluğu 30x30 ile 35x35 arasında değişmektedir. Orta ve büyük ebatlarda (100x150;180x300sm.), yüksek havlı (8-12 mm.) halılarıyla bilinen Borçalı tarzı, dayanıklı dokumalar olmaları ile karakterize edilir.[57]
Kazah-Borçali halıları içinde “Borçalı” adı altında beş farklı varyasyonda kompozisyonları ile bilinmektedir: 1.“Çobankere”, 2. “Kurbağalı”, 3.“Ziynetnişan”, 4 ve 5’ci “Borçalı” halıları “Lembeli” ismini taşımaktadır. Mevcut halılar genel olarak günümüzde Gürcistan’daki Borçalı ilçe merkezinin adını almıştır. Tüm Karapapak halılarında olduğu gibi “Borçalı” adlı halılar da genellikle lacivert veya kırmızı zemin üzerinde birkaç madalyonun üst üste kullanılması ile karakterize olunur. Beş Borçalı halılarında görülen madalyonların benzer tarafları haç şekilli dört kollu olmasıdır. Yukarıda belirtmiş olduğumuz “post” motifleri, “Borçalı” halılarında tek madalyon veya madalyonlar şeklinde kullanılarak, kahraman çoban figürünü temsil etmektedir[58] (Fotoğraf 10).
Birinci varyasyon günümüze ulaşan XIX. yüzyıl “Borçalı” halılarında orta eksende dikey olarak düzenlenmiş üç sekiz köşeli dikdörtgen madalyonlar ve orta saha zemin boşluklarında geometrik “ejder”, “koçboynuzu”, “su”, “bereket”, “çengelli”, “kurdağzı” ve bitkisel “hayat ağacı”, “penc” motifler yer almaktadır. Orta zemin kırmızı olan halıda, geniş kenarlık zeminleri sarı, kırmızı, motiflerde ise krem, mavi, lacivert, kullanılmıştır. Halı merkezde bulunan madalyon içinde ve aynı zamanda büyük antropomorfizm (insan biçimi) görüntüsü olarak algılanan figür yerleştirilmiştir. Halı konusu, Karapapak halkının koyunculukla uğraştığı yaşamındaki yansımalarından oluşmaktadır. Kompozisyonun kenarsularında Azerbaycan halılarında yaygın olan ve nazarlık anlamına gelen “sıçandişi”[59] adlı su çizgileri kullanılmıştır. Bu halıları yöre halkı “Çobankere” olarak adlandırmışlar[60] (Fotoğraf:11).
İkinci varyasyon halı kompozisyonu XIX. yüzyıllara ait edilmektedir. Daha sade aynı zaman karmaşık madalyon şekilleri ile bilinmektedir. Genelde kırmızı renkli halı zemininde eşit boylarda birkaç yıldız ışınlarından ve dönüştürülmüş beyaz ve mavi çokgenlerden oluşan madalyonlar yer almaktadır. Madalyon içinde ve dışında simetrik stilize zoomorfik (hayvan biçimi) figürler bulunmaktadır. Halının geniş kenarlığını beyaz zemini üzerinde kullanılmış “hayat suyu” veya “maşel”[61] gibi bilinen kompozisyon tamamlamaktadır. Halı Kazah bölgesinin Fahralı köyünde “Fahralı” adı altında üretilir. Borçalı’da ise kollu madalyon şeklinden dolayı bölge dokumacıları arasında “Kurbağalı” veya “Kurbağaoğlu” adını almıştır[62] (Fotoğraf 12).
Üçüncü varyasyon halılar, Borçalı ilçe merkezinin kuzey-batısında bulunan Kızılca veya Kızılhacılı köyünde üretilmektedir. Halılar Kars’da “Kilise” adını almış halıları ile aynı kompozisyondan oluşmaktadır (Fotoğraf 3-4). Bu tarz Borçalı halıları el arasında süs nişan anlamına gelen “Ziynetnişan” veya “Zeyvenişan” adını almıştır.[63] “Post” motifli halıların üç madalyonlu uzun dikdörtgen şekilli farklı varyasyonu da bulunmaktadır. XIX. yüzyıl 94x255 cm. ebatlarındaki Kars halısının kırmızı orta sahasının merkezinde dikey ekseni boyunca üç “Post” motifi görülmektedir. Motifler dışında zemin boşluğunda “Kilise” halılarına has “hayat ağacı” ve küçük “yıldız” motifleri kullanılmıştır. Aynı döneme ait XIX. yüzyıl 110x331 cm. 9389 envanter numaralı Şirvan grubu “Salyan Hile” halının lacivert orta zemininde daha sade şekilli üç “Post” motifi bulunmaktadır. Halı Azerbaycan Halı Müzesinde sergilenmektedir (Fotoğraf 13-14).
Dördüncü varyasyon XX. yüzyılın 7818 envanter numaralı Borçalı halısı Azerbaycan Halı Müzesinde muhafıza olunmaktadır. Halı Karapapak halıları içinde en sade kompozisyona sahiptir ve 83x283 cm. 35x35 kalitelerde üretilmiştir. Yalın kırmızı orta zemin üzerinde beyaz renkli bir büyük ve lacivert zeminli iki küçük sekizgen üç madalyondan oluşuyor. Beyaz zeminli büyük madalyon içinde kollarını tam açmış insan figürünü andıran haç şekilli motif yer almaktadır. Halının adını ve ana motifini oluşturan bu motiften dolayı yörede “çanağlı bağa” veya “tısbağa” (tosbağa) adını almıştır.[64] “Hayat suyu”adlı kenarlıkla çevrelenmiş halıya bazen kısaca “tısbağalı halı” olarak da denilmektedir. Kırmızı, lacivert, mavi, beyaz renklerin hâkim olduğu bu halıyı bölge dokumacıları “Lembeli” olarak adlandırmışlar. Lembeli, XIX. yüzyılda Tiflis’in Borçalı Kazasında büyük bir Türk köyü olmuştur. 1921’de Ermenistan’a verilmiş ve Dağ Borçalı arazilerinde kurulmuş bölgelerden birine bağlanmıştır. (Fotoğraf 15).
Beşinci varyasyon XIX. yüzyıl Borçalı halısının Azerbaycan Halı Müzesinin arşivinde muhafıza olduğu bilinmektedir.[65] Dördüncü varyasyon Borçalı halısıyla benzer madalyon şeklinden dolayı “Lembeli” olarak adlandırılır. Bu halılar diğer dört kompozisyonlarla benzer özelliklere sahiptirler. Sadece kırmızı zemin üzerinde dört madalyonun bulunması Karapapak halılarına has olan daha uzun dikdörtgen şekil almasını sağlamıştır. Halı zeminini çevreleyen geniş lacivert kenarlıklar üzerinde “penc” motifleri tekrarlanmaktadır. Borçalı halılarında kullanılan motiflerin eskiden dini mistik anlamları olmaktayken, bu gün anlamını kaybetmiş sadece yöresel motifler olarak bilinmektedir[66] (Fotoğraf 16).
Tarihi gerçek şu ki, Azerbaycan’ın en eski halı örneklerinin çoğu ülke dışında, dünyanın birçok Müzelerinde, galerilerde ve özel koleksiyonlarda tutuluyor. Menşei açısından bakımından Türkiye’ye ihraç edilmiş Azerbaycan halıları ikiye ayrılabilmektedir. Bunlardan biri, çeşitli nedenlerden dolayı özellikle Türkiye’nin kuzey-doğusundaki Kars, Iğdır, Erzurum’a taşınmış Azerbaycanlılar tarafından, halk gelenekleri tarzında dokunmuş halıları olmaktadır. Bu halılar günümüzde artık pek çok Türkiye müzelerinde koruma altına alınmıştır.
Örneğin; İstanbul Vakıflar Müzesi’nde sergilenmekte 100 envanter numaralı Kazah halı grubunun “Karaçöp” halı kompozisyonunu hatırlatan bu halı XVIII. yüzyıla tarihlenmektedir. 205x145 cm. ebadında gördes düğüm tekniği ile dokunmuş bu halı, bir zamanlar “Yeni Cami” mescidinden müzeye aktarılmıştır (Fotoğraf 17). Kuzeydoğu Anadolu örneği olarak sunulmasına rağmen, halının merkezindeki geometrik madalyon ilk bakışta Gence-Kazah grubu halı tarzının yüzyıllar boyunca oluşturduğu klasik geleneğinin temeli olduğunu kanıtlıyor. Halı merkezinde köşelere yerleştirilmiş küçük beyaz zeminli dört madalyon ve iç kısımlarında kullanılan yıldızlar klasik “Karaçöp” halı kompozisyonunu yansıtıyor.[67] Halının lacivert zemin merkezinde yer alan altı köşeli koyu kırmızı büyük madalyon, Gence grubunun “Çıraklı” ve Gaziantep halılarında görülen madalyonlarıyla ortak benzerlik taşımaktadır. Orta sahanın dört köşesinde beyz zeminli küçük sekizgen madalyonlar yer almaktadır. Küçük madalyon içlerinde “Karaçöp” halılarına has “yıldız” motifleri kullanılmıştır. Laciverd zeminli bu halılarda içe doğru yatay çizgili “kançalı” motifler kullanılmıştır. Bu tarz kullanım şekilli motifler, Azerbaycan halı sanatında “cağ” olarak belirtilmektedir.[68] Beyaz halı zeminini çevreleyen geniş kenarlıkta “su” ve stilize zoomorfik motifler tekrarlanmıştır.
“Karaçöp” halıları Kazah grubuna giren ve bölgenin yirmi km. kuzey doğu kesiminde Gürcistan’ının Muganlı, lembeli, Tüller köylerinde üretilmektedirler. Bu halılar aynı zamanda Borçalı bölgesinde eski adıyla “Karabirçek” olarak da bilinmektedirler. “Karaçöp” halılarının üretimi XIX-XX. yüzyıllar arası başlamıştır. Halıları diğer Borçalı halılarından farklı yapan merkezinde beyaz zeminli büyük sekizgen madalyonun olmasıdır. Orta sahanın dört köşesinde kare şekilli madalyonlar içlerinde yer alan yıldız motifleri “Karaçöp” halılarını karakterize eden özelliklerinden biridir. Zemini lacivert ve çoğu zaman yeşil renklerde olduklarından yerli dokumacılar bu halılara “yaşıllı” adı vermişler. Çevresi kancalı büyük motiflerden oluşan halılar 144x208 cm. orta ebatlarda sade kompozisyonu olarak tanımı yapılmaktadır. Aynı zamanda “Karaçöp” halıları, Türkiye’nin köşeli kare şekilli madalyonlu “Bergama” halılarıyla benzer kompozisyonlara sahiptirler[69] (Fotoğraf 18).
SONUÇ
Sonuç olarak, Oğuz Türklerine ait Karapapapak Türklerinin etnik kökeni üzerine araştırmalar genellikle yoğun olarak yaşadıkları ülkelere bağlı yapılmaktadır. Bu bağlamda, İran kendi topraklarında, Borçalın Kafkasya’da ve Türk bilim adamları ise Kafkasya ve Anadolu bölgelerinde araştırmalar yapmışlar. Kaynaklar, Karapapak Türklerinin dünyanın dört bir yanına dağılmış ve göçebe yaşamlarının sona erdirdiğini söylemektedir. Genelde Türklerin yaşadıkları ülkelere yerleşmiş Karapapaklar, yaşadıkları bölge ınsanlarına kaynaşarak menimsenmişler. Makalede, Karapapakların farklı bölgelerde dağınık yaşamalarına rağmen geleneklerine bağlı özellikle eski kompozisyon değerlerini kaybetmemiş halı sanatındaki başarıları ele alınmıştır. Ayrıca, Karapapapak halılarının yoğun üretim bölgelerinden sayılan Türkiye ve Azerbaycan’da “karapapak halıları” olarak ayrıntılı incelenmediği düşüncesindeyiz. Kars ve Gence-gazah-Karapapak halı dokuma çalışmalarında elbette bu toplumun tarihi ve yaşadıkları bölgelerin tanımı önceliklidir. Duygu ve düşüncelerin yer aldığı sanat alanındaki erişme ise ne yazık ki, daha sonra ifade edilir. Karapapak halılarının her iki ülkenin halı üretim merkezlerinde hala eski kompozisyon isimleri altında üretilmesi, geleneklere sahip çıkma acısından büyük başarıdır. Maalesef, bugün yaşadıkları bölgelerin dışında üretilen karapapapak halıları sadece hangi yöreye bağlılığı ile söylenmektedir. Sadece az bir kesim halı uzmanı kendi araştırmalarında bu kompozisyonların Karapapaklara ait olduğunun vurgusunu yapmaktadırlar.
KAYNAKÇA
Ateş, Mehmet (1996). Mitolojiler Semboller ve Halılar, Ankara: Symbol Yayınevi.
Ateş, Mehmet (1995). Türk Halıları Motiflerin-Sembollerin Dili, İstanbul: Ema Kağıtçılık Matbaacılık.
Aslanapa, Oktay (1993). Türk Sanatı El Kitabı, İstanbul: İnkılap Kitapevi Yayını.
Armenian Rugs Society (2019, 19 Mayıs). Erişim adresi: https://www.armenianrugssociety.org/tavoush. html
Azerbaycan Halçaları Dünya Koleksiyonlarında (2010). Bakı: Azerbaycan Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, s. 165-166. Erişim adresi file:///C:/Users/Admin/Desktop/5...KARS%20 VE%20AZERBAYCAN/Azerbaycan_xalchalari_dunya_, kolleksiyalarinda.pdf
Erbek, Gurhan (1998). Turkish Handwoven Carpets, Catalog No:3., Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınevi.
Efendi, Rasim ve Aliyeva, Kubra (1998). Azerbaycan’ın Halı ve Halçaçılık Terimleri Lügati, Bakı: ELM Yayınevi.
Efendi, Rasim (1984). Azerbaycan Halk Seneti, Bakı: Yazıçı Yayınevi.
Efendi, Rasim (1985). Azerbaycan Halçası, Bakı: İşık Yayınevi.
Deniz, Bekir (2005). “Anadolu-Türk Halı Sanatının Kaynakları”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Sanat Tarihi Dergisi, S. XIV-1, s. 79-103.
Güneş, Bahadır (2015). “Borçalı ve Çıldır Karapapak / Terekeme Ağzı Söz Varlığının Alıntı Sözcükler Açısından Karşılaştırılması”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S. 4/3, s. 996.
Görgünay, Neriman (1995). Altaylardan Tunaboyu’na Türk Dünyasında Ortak Motifler, Ankara: ABC Matbaacılık Ltd. Şti.
İmrani, Rafig (2017). “Kafkasda Medeniyet ve Kültürün Oluşması ve Gelişmesinde Türk Halklarının Önemi”, I. Uluslararası Kafkasya Halk Kültürü Kongresi, s. 2-4.
Kafkasyalı, Ali (2012). “Karapapak Türkleri”, Atatürk Üniversitesi Türkiye Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 48, s. 272-275.
Kurbanov, Araz (2013). Damğalar, Remzler, Menimsemeler (Damgalar, Semboller, Benimsemeler), Bakı: Strateji Araştırmalar Merkezi Yayınevi.
Karamağaralı, Beyhan (1997). “Türk Halı Sanatındaki Motiflerin Yorumu Üzerine”, Arış Dergisi, S.3, s. 29-30.
Kızıloğlu, Fahrettin (1992). Yukarı-Kür ve Çoruk Boylarında Kıpçaklar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Kerimov, Latif (1983). Azerbaydjanskiy Kover III., Baku: Gyandzhlık Yayınevi.
Kerimov, Latif (1983). Azerbaydjanskiy Kover II., Baku: Gyandzhlık Yayınevi.
Kerimov, Latif (1985). Azerbaycan Halçası, Bakı: Yazıçı Yayınevi.
Mert, Osman (2011). “Kars Dokumaları Üzerinde Yer Alan Kültürel ve Epigrafik Ögeler”, Uluslararası Kaşgar’dan Endülüs’e Türk-İslam Şehirleri Sempozyumları Gazi Kars Şehrengizi, s. 287, 291-294.
Memmedli, Şureddin (1997). Alın Yazımız, Tbilisi: Dayag Yayınları.
Memmedli, Şureddin ve Kırzıoglu, Fahrettin (2010). “Karapapak (Borçalı-Kazak) Uruğunun Kür-Araz Boylarındaki 1800 yılına Bir Bakış”, Qarapapaqlar Dergisi, S.1(31), s. 8. http://www.elibrary.az/ docs/JURNAL/jrn2012_648.pdf
Muradov, Vidadi (2014). Kazak-Borçalı Bölgesi Halıları, İstanbul: San Ofset Yayınevi.
Muradov, Vidadi (2012). Azerbaycan Halçaları Kazak-Borçalı Grubu, Bakı: ELM Yayınevi.
Mahmudov, Yagub (2012). Azerbaydzhanskiy Kover Kazakhsko Borchalinskaya Gruppa (Kazak-Borçalı Grubu Azerbaycan Halıları), Baku: ELM Yayınevi.
Rıjkov, Arhip ve Korallov, Aleksandr (2017). Gokçe Bölgesinin Cameral Açıklaması 1831 ve 1842 Yıllar, (Çev. Ahmedli, Nezir) Bakı: Elm ve Tahsil Yayınevi.
Sagir, Güner (2012). Kars İli ve Çevresinde Yer Alan Ortaçağ Ermeni Kiliseleri (Ani Hariç) Yüzey Araştırması 2010 Yılı Çalışmaları, 29. Araştırma Sonuçları Toplantısı Cilt, 2, s.16. Erişim adresi: https:// www.academia.edu/28881821/Kars_%C4%B0li_ve_%C3%87evresinde_Yer_Alan_Orta%C3%A7a%C4%9F_Ermeni_Kiliseleri_Ani_%C3%96renyeri_Hari%C3%A7_Survey_of_the_Medieval_ Armenian_Church_%C4%B0n_Kars_Area_except_Ani_2010_season
Valehoğlu, Fahri (2005). Karapapaklar ve Onların XIX Esr Harp Tarihi, Bakı: Seda Neşriyatı.
Yılmaz, Salih (2007). Karapapak (Terekeme) Türkleri Tarihi ve Kültürü, Ankara: Prizma Press Matbaacılık A.Ş.
Yöresel Kilim ve Dokuma, (Kars İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü). Erişim adresi https://kars.ktb.gov.tr/ TR-213182/yoresel-kilim-ve-dokuma.html