Giriş
Tokat ili, Pazar ilçesi Beyobası Hamamı’nın[1] mimari özelliklerinin tanıtılması ve yapının tarihlendirilmesi makalenin amacını oluşturmaktadır. Yapı şimdiye değin iki yayına konu olmuştur. İlk yayın Osman Eravşar tarafından yapılmış, hamam mimari özellikleriyle tanıtılmış ve eser XIV. yüzyıla tarihlendirilmiştir[2] . İkinci yayın Hamza Gündoğdu’ya aittir. Gündoğdu, eseri kısaca tanıttıktan sonra XIV. ve XV. yüzyıla tarihlendirmiştir[3] . Her iki çalışmada da yapının banisiyle ilgili herhangi bir malumat verilmemiştir. Bina mimari özellikleri bakımından tanıtılarak değerlendirilecek, yapım /inşa tarihi ve banisine yönelik öneriler sunulacaktır.
Mimari Özellikler
Hamam, Pazar ilçesi Beyoba yerleşim yerinin doğusunda[4] , Pazar’dan Zile’ye giden yolun kuzeyinde, yoldan yaklaşık 600 m. uzaklıkta, Sarayönü denilen mevkide yer almaktadır[5] . Güney ve doğusundan tarla yolları geçen hamamın (Fotoğraf 1), batısı ile kuzeyi günümüzde tarım alanı olarak kullanılmaktadır (Fotoğraf 2).
Günümüzde harap vaziyetteki eserin duvarlarının çok az bir kısmı, sıcaklık ve halvet kubbeleri ile ılıklık mekânının tonozu ayaktadır (Fotoğraf 1-2). Hamamın beden duvarlarında kaba yonu, moloz taş ve tuğla, batı cephesinde düzgün kesme taş, kemer ile tonozlarda ise tuğla kullanılmıştır.
Doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen plânlı inşa edilen tek işlevli hamamın (Çizim 1) kapı açıklığının, batıda yer aldığı düşünülmektedir.
Bununla birlikte, soğukluğa açılan kapı yeri ve soğukluk mekânının nasıl düzenlendiği hatta düzenlenip düzenlenmediği de belli değildir. Batı cephedeki duvar izlerinden böyle bir mekânın varlığını tespit edecek herhangi bir unsur görülmemektedir (Fotoğraf 3). Ancak bu durum ileride yapılacak bir sondaj, kazı çalışmasıyla belirlenebilir.
Hamamın batı cephesindeki iki kapıdan, kuzey-güney doğrultusunda uzanan, 4.86 x 3.28 m. boyutlarında dikdörtgen plânlı ılıklık mekânına girilmektedir (Fotoğraf 4). Sivri beşik tonozla örtülü ılıklıktaki tonoz örtü yer yer yıkılmıştır. Ilıklığın tonozu tepe noktası aksına yerleştirilmiş, birbirine eşit uzaklıkta altıgen biçimli üç açıklık ve güney cephe aksında yer alan sivri kemerli bir pencere ile aydınlatılmıştır (Fotoğraf 5-6)[6] .
Eserin ılıklığına doğu cephe aksında yer alan kapıdan sıcaklığa geçilmektedir (Fotoğraf 7). Hamamın sıcaklığı, kuzey-güney doğrultusunda enine düzenlenmiş bir plâna sahiptir[7] . Merkezdeki kare plânlı 4.23 x 4. 04 m. ölçülerindeki kübik mekân, tromplarla geçişin sağlandığı, 3.94 m. çaplı kubbe ile örtülmüştür (Fotoğraf 8). Köşelerdeki tromplar arasında kalan yüzeylerde de alçı malzeme ile meydana getirilmiş, sathi tromp görünümlü nişler bulunur (Fotoğraf 7-8). Sıcaklık, kubbe üzerindeki altıgen biçimli beş filgözü pencere ile aydınlatılmıştır. Kubbede yer yer önemsenecek çatlaklar hatta aydınlatma pencerelerinin bulunduğu yerlerde tahribat görülmektedir (Fotoğraf 8). Aynı mekânın doğu cephe aksındaki açıklıktan su deposuna açılan pencere ile suyun kontrol edildiği anlaşılmaktadır. Orta mekânın güneyine ise buraya kemerle bağlanan ve üzeri beşik tonoz örtülü 2.89 x 2.89 m. boyutlarında tam kare plânlı eyvan eklenmiştir (Fotoğraf 9). Eyvanın beşik tonoz örtüsü tahrip olmuştur. Sıcaklık bölümünün kuzeybatı köşesine açılan kapı (Fotoğraf 7) ile ortadaki mekândan daha küçük, 2.85 x 2.85 m. ölçülerdeki kübik, kare plânlı halvete geçilmektedir (Fotoğraf 10). Halvet, 2.79 m. çapında kubbe ile örtülmüş ve kubbeye yerleştirilen altıgen biçimli üç açıklıkla aydınlatılmıştır (Fotoğraf 11). Sıcaklığın duvarlarında su sisteminde kullanılan künk kalıntılarına ve örtü sisteminde de ağırlığı azaltan küplere yer verilmiştir. Ayrıca hamamın ılıklığının batı duvarında ve sıcaklıktaki eyvanın güney duvarında birbirine yakın boyutlara sahip küçük nişler vardır (Çizim 1). Bu nişler, hamamda yıkanma esnasında kullanılabilecek bazı eşyaların konuldukları yerler olmalıdır. Sıcaklığın duvarları ve örtü sisteminin sıvandığı kalan izlerden anlaşılmaktadır. Hamamda zaman içinde kaçak kazılar yapılması yapıdaki tahribatı daha da arttırmıştır.
Sıcaklık bölümünün ortasındaki kubbeli mekânın doğu cephesi boyunca yerleştirilen, yaklaşık 4.00 x 1.80 m. ebatlarındaki su deposu ve külhan bölümü tamamen yıkılmış ve toprak altında kalmıştır (Fotoğraf 12). Hamamın külhanı hakkında da kesin bilgilere ancak yapılacak bir kazı ile ulaşılacaktır.
Beyobası Hamamı plân şeması ile “ortası kubbeli, enine sıcaklıklı ve çifte halvetli” hamam tipinin farklı bir çeşitlemesidir. Burada ortası kubbeli, tek eyvanlı ve tek halvetli bir plân görülmektedir. Hamam enine sıcaklık düzenlemesiyle, ortası kubbeli ve eyvan birleşimi şekliyle birçok örnekle benzerlik göstermektedir[8] .
Bu çalışmada, Beyobası’nda yer alan hamamın, Hacı İvaz Paşa tarafından yaptırıldığı düşünülmektedir. Yapılmış bazı çalışmalarda Beyobası’nda İvaz Paşa’ya atfedilen bir hamamın varlığından bahsedilmesi[9] bu tezi güçlendirmektedir. Çalışmalarda referans gösterilen ana kaynak Uzunçarşılı’nın makalesidir. Uzunçarşılı, bugün varlığını tespit edemediğim bir vakfiyeyi kullanarak Hacı İvaz Paşa’nın Beyoba beldesinde medrese, hamam ve zaviye yaptırdığını ve aynı bölgede, bugün Tokat Müzesi’nde mezar taşı sergilenen babası Ahi Bayezid’in kabrinin bulunduğunu belirtir (1959: s.25). Ancak Uzunçarşılı’nın kullandığı bu vakfiye mevcut değildir. Paşa’nın günümüze ulaşabilmiş, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde yer alan[10] vakfiyesinin başlarında, yine Paşa tarafından düzenlettirilen Tokat bölgesine ait iki vakfiyeden daha bahsedilmektedir[11]. Ancak bu vakfiyelerin günümüzde mevcut olup olmadıkları, mevcut ise nerede oldukları da bilinmemektedir. Bu nedenle Uzunçarşılı’nın vakfiyeyle ilgili aktardığı bilgiler, ileri sürülen tez açısından önem kazanmaktadır. Paşa’nın günümüze ulaşabilmiş vakfiyesi içerisinde, hamamla ilgili herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Söz konusu 22 Zilhicce 827 H./ 17 Kasım 1424 M. tarihli vakfiye, Paşa’nın bilinen en erken tarihli vakfiyesidir[12] ve Tokat vilayeti Kazabad nahiyesine (Pazar) aittir. Burada, İvaz Paşa’nın İyi Baba Köyü’nde yaptırdığı zaviye ve medreseden bahsedilmektedir.
Hamamla ilgili tezimizi destekleyen bir diğer husus ise Vakıf Kayıtları Arşivinde yer alan Kazabad Kazası hurufât defterleridir[13]. Hurufât defterlerinin tahlili, Hacı İvaz Paşa vakıflarının ve eserlerinin XVIII. ve XIX. yüzyıllarda hala canlılığını, işlerliğini koruduğunu göstermektedir. Bu kayıtlara göre Hacı İvaz Paşa Beyobası köyünde cami, mescit, medrese ve buk‘a (zaviye, imaret), İyi Baba köyünde mescit, muallimhâne ve buk‘a inşa ettirmiştir. Tüm bu eserlerin finansmanını Hacı İvaz Paşa Vakfı sağlamaktadır.[14] Bu bilgiler göstermektedir ki Beyobası XIV. yüzyıldan itibaren mamur bir köydür. Bölgede herhangi bir kalıntı olmamasına rağmen hamamın bulunduğu mevkiinin Sarayönü olarak anılması buranın yakınında önemli bir yerleşime işaret eder.
Beyobası (Beğobası) Hamamının tarihlendirilmesi ve banisinin tespiti noktasında yukarıda zikredilen bilgiler oldukça kıymetlidir. Beğobası köyünde Hacı İvaz tarafından yaptırılan bir buk‘anın[15] yani imaretin bulunmuş olması hamamın bu yapıya bağlı bir unsur olabileceğini düşündürmektedir. Bu veriler Uzunçarşılı’nın sözünü ettiği bilgileri destekler niteliktedir. Eravşar, ilgili yayınında hamamın yerleşim yerinden uzakta yapılmasından dolayı bir tekkeyle bağlantısı olabileceği ihtimali üzerinde durur. Bizim yeni tespitlerimiz ise Eravşar’ın bölgedeki genel uygulamalara dayalı öngörüsünü delillendirir.
Bir diğer husus ise söz konusu hamamın kurnalarının Pazar ilçe merkezinde inşa edilen Halil Bey Hamamı’na götürülmesi hadisesidir. Günümüzde hala kullanılan kurnalar (gök kurnalar), İvaz Paşa’nın soyundan gelen kişilerce taşınmış ve kültürel mirasımıza kazandırılmıştır.[16]
Yukarıda açıklanan veriler bizi İvaz Paşa’nın Beyobası Köyü’nde[17] bazı eserler inşa ettirdiği düşüncesine götürmektedir. Dolayısıyla Beyobası Hamamı, İvaz Paşa’nın bu köyde yaptırmış olduğu eserleri tamamlayıcı yapılarından birisidir.
Sonuç
Erken Osmanlı döneminde Hacı İvaz Paşa, başkent Bursa ile taşrada Dimetoka, Ankara ve Tokat şehirlerinde mimar veya bani olarak yaptırdığı eserlerle, Türk mimarisine önemli katkılar sağlamıştır (Beyazıt 2009: 1- 452). İvaz Paşa ve onunla ilgisi bulunan eserlerden[18] bir kısmına dair az veya çok bilgi edinilebilecek çeşitli çalışmalar (Tunçel 1980: 108-114; Top 1997: 96; Yıldırım 2007: 21) ve yayınlar bulunmakla birlikte, yaptırdığı bazı eserlerle ilgili sınırlı bilgiler mevcuttur. Bugüne kadar her yönü ile detaylı bir şekilde incelenmeyen Beyobası Hamamı, İvaz Paşa’nın Tokat Subaşılığının devam ettiği XIV. yüzyılın sonları ile 1412 yılına kadarki bir süre içerisinde inşa ettirilmiş olmalıdır.
Hamamın enine sıcaklık düzenlemesine sahip olması ve bu plân tarzında Anadolu’da inşa edilen hamamların da genelde XIV.-XV. yüzyıllara tarihlendirilmesi incelediğimiz Tokat Beyobası Hamamı’nın da yaklaşık aynı yıllarda yaptırılmış olabileceğini düşündürmekte ve tezimizi destekleyen unsurlar arasında yer almaktadır (Erat 1997: 469).
Bu tarihleme binanın inşa ve mimari özellikleri ile de uyum göstermekte ve Hacı İvaz Paşa’nın faaliyetlerini sürdürdüğü dönemle çağdaş izler taşımaktadır.
KAYNAKLAR
A. ARŞİV BELGELERİ
1- Başbakanlık Osmanlı Arşivi
a. Maliyeden Müdevver, Vakfiyeler, Nr. 21
2- Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime Arşivi
a. Defter-i Mufassal-ı Livâ-i Sivas TD. 12.
b. Defter-i Mufassal-ı Livâ-i Sivas TD. 14.
3- Vakıflar Genel Müdürlüğü
a. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde Defter Nu: 591 s. 191-195’deki vakfiye
b. Hurûfât Defterleri, 554, 1109, 1110, 1115, 1216.
4- Sivas Koruma Kurulu Arşivi
a. Sivas Koruma Kurulu 60.08.05 nolu dosya
B. YAZMA ESERLER
a) Karagülle B.- Savuran N., Tarihi Yapılar, Eski Eserler ve Bölgeleri, Tokatlı Meşhurlar, Tokat Müzesi Envanter Nu. 196, (Yazma Nüsha), Tokat 1929-1944.
C. KAYNAK VE ARAŞTIRMA ESERLERİ:
Aru, Kemal Ahmet (1949). Türk Hamamları Etüdü, İstanbul: İstanbul Matbaacılık.
Atasoy, Nurhan.- Raby Julian (1989). İznik Seramikleri, Singapur ve Londra: Alexandria Press.
Ayverdi, Ekrem Hakkı (1956). “Dimetoka Çelebi Sultan Mehmed Camii”, Vakıflar Dergisi, S. III, s. 13-16, Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı.
Ayverdi, Ekrem Hakkı (1966). Osmanlı Mimarisinin İlk Devri 630- 805 (1230-1402), C.I, İstanbul: Baha Matbaası.
Ayverdi, Ekrem Hakkı (1972). Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri 806-855 (1403-1451), C.II, İstanbul: Baha Matbaası.
Baykal, Kazım (1950). Bursa ve Anıtları, Bursa: Bursa Ayan Matbaası.
Bayrakal, Sedat (2009). Urla ve Köylerindeki Türk Dönemi Sosyal Anıtları, İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları.
Beşbaş, Nermin- Denizli, Hikmet ( 1983). Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, III, (Bursa İl Merkezi), Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
Beyazıt, Mustafa (2009). “Hacı İvaz Paşa’nın Vakıf Eserleri ve Mimari Faaliyetleri”, (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi) Ankara.
Beyazıt, Yasemin (2013). “Hurufat Defterlerinin Şehir Tarihi Araştırmalarındaki Yeri”, History Studies, 5/1, 39-69.
Çiftçi, Cafer (2004). Bursa’da Vakıfların SosyoEkonomik İşlevleri, Bursa: Gaye Kitabevi.
Daş, Ertan (1997). “Afyon’daki Türk Anıtları (Medreseler,Türbeler, Hanlar, Hamamlar, Köprüler, Çeşmeler)”, (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) İzmir.
Demiriz, Yıldız (1979). Osmanlı Mimarisinde Süsleme I Erken Devir (1300-1453), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Erat, Birsen (1997).“Anadolu’da XIV. Yüzyıl Türk Hamam Mimarisi”, (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji ve Sanat Tarihi (Sanat Tarihi ) Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi), C. I., Ankara.
Eravşar, Osman (2004). Tokat Tarihi Su Yapıları (Hamamlar), İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Eyice, Semavi (1960). “İznik’de “Büyük Hamam” ve Osmanlı Devri Hamamları Hakkında Bir Deneme”, Tarih Dergisi, (İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi), C. XI, S. 15, s. 99-120. İstanbul: İstanbul Edebiyat Fakültesi Matbaası.
Gabriel, Albert (1958). Une Capitale Turque Brousse, Paris: E. De Boccard.
Gabriel Albert (2007). (Çev. N. Er vd.) Bir Türk Başkenti Bursa, Bursa: Seçil Ofset.
Gökbilgin, Tayyip M. (1977). Osmanlı Müesseseleri Teşkilâtı ve Medeniyeti Tarihine Genel Bakış, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını.
Gündoğdu, Hamza (2006). Tarihi Yaşatan İl Tokat, Ankara: PYS Vakıf Sistem Matbaa Müdürlüğü.
Hızlı, Mefail (1986). “XVI. Asır Bursa Medreseleri”, (Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa.
Hızlı Mefail (1997). Mahkeme Sicillerine Göre Osmanlı Klasik Dönemi Bursa, Esra Fakülte Kitabevi.
Hızlı Mefail (1999). Mahkeme Sicillerine Göre Osmanlı Klasik Döneminde İlköğretim ve Bursa Sıbyan Mektepleri, Bursa: Uludağ Üniversitesi Basımevi.
Kamil Kepecioğlu (1935). Bursa Hanları, Bursa: Yeni Basımevi, Halkevi Neşriyatı 4.
Kiel, Machiel (1994). “Dimetoka”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 9, s. 305- 308, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Konyalı, İbrahim Hakkı (1978). Ankara Camileri, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
Kuran, Aptullah (1964). İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Cami, Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları.
Lowry, Heat Ward (2008). (Çev. A. Cemal), Osmanlı Döneminde Balkanların Şekillenmesi 1350-1550 Kuzey Yunanistan’ın Fethi, İskânı ve Altyapı Gelişmesi, İstanbul: Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları.
Öney, Gönül (1971). Ankara’da Türk Devri Dini ve Sosyal Yapıları, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
Önge, Mehmet Yılmaz (1995). Anadolu’da XIIXIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
Ötüken S. Yıldız, Durukan, Aynur-Acun, Hakkı-Pekak, Sacit (1986). Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, IV, Ankara, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
Pay, Salih (1996). Bursa İvaz Paşa Külliyesi, Bursa: İvaz Paşa”, Bursa Araştırmaları, Kent Tarihi ve Kültürü Dergisi, S. 13, s. 12-15, Bursa: Bursa Araştırmalar Vakfı.
Sönmez, Zeki (1989). Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar, Ankara: TTK Yayınları.
Sönmez, Zeki (2005). “Osmanlı Mimarlığında Sanatçı Profilleri: Mütefekkir, Siyasetçi ve Mimar- Mühendis Hacı İvaz Paşa”, 60. Yaşına Sinan Genim’e Armağan Makaleler, s. 576-591, İstanbul: Ege Yayınları.
Şimşirgil, Ahmet (1990). “Osmanlı Taşra Teşkilâtında Tokat (1455-1574)”, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümü Yeniçağ Tarihi Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul.
Şimşirgil Ahmet (1992). “XVI. Yüzyılda Tokat Medreseleri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, S. VII, s. 227-242, İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Top, Mehmet (1997). “Erken Dönem Osmanlı Mihrapları (XIV.-XV. Yüzyıl)”, C. I, (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi) Van.
Tunçel, Mehmet (1980). “Osmanlı Mimarisinde Bedestenler”, (Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Sanat Tarihi Kürsüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1959). “Hacı İvaz Paşa’ya Dair”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih Dergisi, C. X., S. 14, s. 25-58, İstanbul: İstanbul Edebiyat Fakültesi Basımevi.
Yetkin, Şerare (1965). “Türk Çini Sanatından Bazı Önemli Örnekler ve Teknikleri”, Sanat Tarihi Yıllığı 1964-1965, C. 2, s. 60-100, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Araştırma Merkezi Yayınları.
Yetkin, Şerare (1986). Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, (2. Baskı), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Yetkin Şerare (1993). “Bursa Yeşil Camii Hünkâr Mahfili Çiniden Zemin Döşemesi”, Prof. Dr. Yılmaz Önge Armağanı, s. 97- 101. Konya: Selçuklu Araştırmaları Merkezi Yayınları.
Yıldırım Savaş (2007). “Erken Osmanlı (1300- 1453) Yapılarında Çini Süsleme”, (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara.