1.Giriş
Düz dokuma yaygılar Orta Asya’dan günümüze kadar Türklerin eşsiz güzellikte eserler sunduğu önemli bir alandır. Selçuklu, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinde üretilen eserler müzelerimizi ve evlerimizi süslemektedir. Düz dokuma yaygılar kilim, cicim, sumak ve zili olarak gruplandırılmaktadır. En yaygın üretilen tekniği kilim olmakta ve bazı yörelerimizde diğer düz dokumalara da kilim ismi verilmektedir.
Anadolu’nun farklı bölgelerine yerleşmiş olan Türkmen boyları çoğunlukla hayvancılıkla uğraştıklarından hayvanlarından elde ettikleri elyafı dokumacılık sanatında kullanmaktadırlar. Yöresinde bulunan doğadan yararlanarak elyafını, ipliğini renklendirerek kilim, cicim, sumak, zili tekniklerini kullanarak yaygı, heybe, çuval v.b. el sanatları ürünlerini oluşturmuşlardır. İnsanların ihtiyaçlarını karşılamak, örtünmek ve korunmak amacı ile yapılan dokumacılık sanatı; çevre şartlarına göre değişiklikler gösteren toplumun duygularını, düşüncelerini, sanatsal beğenilerini ve kültürel özelliklerini yansıtan “geleneksel” yapısıyla geçmişte ve günümüzde yaşayan ulusal kültürün bir parçasıdır. Böylece dokumacılık maddi kültürün en önemli ürünleri olarak değerlendirilmektedir.
Yün, tiftik veya deve yününden iğ, kirmen, çıkrık ile eğrilerek elde edilen iplikler bitkisel boyalarla boyanarak çok zengin renklerle dokunmuştur.Tezgah olarak dikey veya yatay tezgahlar kullanılmıştır. Düz dokuma yaygılarda kirkit kullanımı yaygın olmakla birlikte ağır ve geniş ağızlı olması nedeni ile iki üç dişli tahtadan yapılmış didik, dirgene veya sümük denilen aletler tercih edilmiştir.Bunun nedeni düz dokuma yaygılarda desenler dar ve dokumalarının daha yumuşak yapıda olmasıdır.
Türk toplulukları Anadolu’ya gelinceye kadar ve Anadolu’ya geldikten sonra XIX. yy’a kadar düz dokuma yaygılarda genellikle yün iplik kullanmışlardır. (Foto 1.) Pamuk malzeme Anadolu da endüstri hareketinin yayılmasından sonra özellikle İngilizlerin Anadolu da halı dokutmaya başladıkları yıllarda yaklaşık 1844 yıllarından itibaren yaygınlaşmıştır. Ancak halkın göçebe yaşadıkları dönemlerde avcılık ve hayvancılıkla uğraştıklarından geleneğinden vazgeçmemesi yünü elde ettiği koyunun geçim kaynağı olması gibi nedenlerle pamuk çok kullanılmamış ikinci derecede kalmıştır. (Deniz 2000: 62)
Düz dokuma yaygılarda dokuyucunun dokumada kullanacağı teknik ne olursa olsun başlangıç ve bitiş kısımlarında kilim tekniği kullanılmıştır. Düz dokuma yaygılar arasında en tanınmış olan kilim; çözgülerin atkılar tarafından tamamen gizlendiği atkı yüzlü dokumalar olarak tanımlanmaktadır.
“Kilim” kelimesi Türkçe bir kelime olarak 13. Yüzyıldan beri kullanılmaktadır. Kilim geleneksel bir dokuma tekniği olarak çeşitli yabancı dillerde de aynı söylenmektedir. “Ukraynaca’da “kylym”, Polonya dilinde “kilim”, Bulgarca’da ve Sırpça’da “kilim” Romence’de ise “chilim”dir. (Acar, 1982; Onuk, Akpınarlı 2004:17)
Kilim dokuma; motiflerin bulunduğu belirli alanlarda, atkı ipliğinin çözgülerin bir altından, bir üstünden geçerek bir başka motifin sınırına kadar gitmesi ve buradan geri dönmesidir. (Akpınarlı, 1997, 45) Böylece aynı renkteki atkı ipliğinin çözgü ipliklerinin arasından kendi desen alanında gidip gelerek motifleri oluşturmasıdır. (Foto 2.) Motifler dokuyucunun isteğine göre bölüm, bölüm veya sıra halinde dokunabilir. Kilim dokuyucularının motifleri dokurken, eline aldığı bir renk atkı ipliğini motif sonuna kadar devam ettirmektir. Bu şekilde yapılan dokuma daha kolay ve az zamanda yapılmaktadır. Uygulanan motifin bir tarafından diğer tarafına açılan ağızlıktan geçirilen atkı ipliği bol bırakılarak kirkitle sıkıştırılarak atkı iplikleri çözgü ipliklerini örterek gizlenmesini sağlamıştır. Kilim tekniği dokunurken çözgü ipliklerinin arasında geçen atkı iplikleri belirli motif alanlarında gidip, geri dönerken en son çift çözgüye dolanarak geri döndüklerinden, iki ayrı renkteki atkı ipliklerinin karşılaştığı dikey çizgilerden birer ilik meydana gelir. Bu tür kilimlere “ilikli kilim” denilir. Bu iliklerin açık bırakılma şekilleri, çeşitli tekniklerle kapatılması ya da dikey çizgilerden kaçınılarak ilik meydana getirilmeden dokunulması ile değişik kilim türleri ortaya çıkmaktadır. (Onuk, vd. 1998a:12) Bu kilim türlerini şöyle sıralayabiliriz. İlikli kilim, desen sınırları eğik olan kilim, eğri atkılı kilim, normal atkı ipliklerinin arasına ek atkı iplikleri sıkıştırılan kilim, çift kenetleme ile yapılan kilim, atkı ipliklerinin aynı çözgü ipliği üzerinden geri dönmesi ile yapılan kilim, sarma konturlu kilim, eğri atkılı kontur kilimdir (Foto 10, 13, 14).
Cicim, zili, kilim ve sumak dokumalarda atkı ipliği desen ipliğini sıkıştırmak amacı ile kullanılır. Cicim atkı ve çözgü ipliklerinden başka desen ipliklerinin kullanıldığı bir dokuma türüdür. Bir sıra desen iki sıra atkı ipliği atılarak dokunurlar. Desen iplikleri daha kalın tercih edilmekte desenler çapraz ve dikey çizgilerden meydana gelen küçük motifler oluşturarak seyrek ve sık motifli olarak dokunmaktadır. Halk arasında cicim, cecim, çalma gibi isimler verilmektedir. Cicimler desenlerin uygulanışı bakımından; atkı ve çözgü yüzlü düz dokuma cicim, sarma motifli cicim ve çözgü yüzlü cicimdir. (Onuk, vd.1998b:32) (Foto 6, 7, 8, 9)
Zili üç veya daha fazla iplik sistemine dayanan dokumalardır. Her desen ipliği kendi desen alanında çözgüleri boylu boyunca üç üstten bir alttan atlayarak yapılmaktadır. Seyrek olarak iki üst bir alt veya beş üst bir alt şeklinde de yapılır. Desen ipliğinden sonra iki sıra atkı ipliği ile sıkıştırılır. Düz zili, çapraz zili, seyrek zili, damalı zili ve kontörlü zili olmak üzere dokunmaktadırlar. (Onuk, vd. 1998b:33) (Foto 3, 4, 5)
Sumak çözgü ve atkı iplikleri dışında desen ipliklerinin ikili çözgülerle sarılarak dokunmasıdır. Halk arasında gayma oturgun dokuma gibi isimler alırlar. Desen ipliklerinin çözgüleri sarılışına göre düz sumak, balıksırtı sumak, ters sumak ve çapraz ters sumaktır. (Foto 11, 12)
2. Yöntem
Araştırmada tarama yöntemi kullanılmıştır. İçel yöresine yapılan alan çalışmasında 10 ilçe merkezi ve 50 köy örneklem olarak ele alınmıştır. Verilerin toplanmasında yöredeki bireylerle yüz yüze görüşmeler yapılarak veriler elde edilmiştir. Verilerin çözümlenmesinde ürünlerin özellikleri gruplanmış ve tablolaştırılmıştır. Düz dokuma yaygılarla ilgili yayınlarla desteklenerek çalışma oluşturulmuştur.
3. Bulgular ve Yorum
Bu bölgelerde yapılan alan çalışması sonucunda; Yörede dokuma aracı olarak ıstar ismi verilen dikey dokuma tezgâhı evlerin bir odasında giriş kısmında veya yaylalarda bahçenin bir bölümünde kurulmuştur. Dokumalarda kendi koyunlarından keçilerinden elde ettikleri yapağıları eğirerek yaptıkları kıl ve yün iplik kullanılmaktadır. Deniz’in (2000: 92) İçel yöresinde yaptığı araştırmada düz kirkitli dokumalarda yün, keçi kılı ve deve yünü eğirtmeç (kırman) ile eğirerek iplik ürettikleri iplikleri kullandıklarını belirtmiştir. İçel yöresinde atkı ipliğine “melik” veya “argaç”, çözgü ipliğine “direzi” denilmektedir. Çözgü ipliklerinin arasından geçen atkı ipliklerini sıkıştırmada şimşirden yapılmış “ıstar tarağı “ denilen kirkit kullanılmaktadır.
Düz kirkitli dokumalardan farklı kullanım alanlarına yönelik, motif özellikleri farklı 406 örnek üzerinde çalışılmıştır. Bu örneklerin ürün çeşitleri incelendiğinde; Düz kirkitli dokumaların yoğun yapıldığı ilçe Tarsus, Çamlıyayla, Silifke, Anamur ve diğer ilçeler takip etmektedir. Ürün çeşidi olarak en çok yaygıların (110 adet) yapıldığı bunu çuval, heybe, namazlık, battaniye ve yolluk ürünlerinin izlediği görülmektedir. (Tablo 1) Yaygıların yoğun dokunduğu ilçeler Tarsus, Anamur, Silifke ve Çamlıyayla’dır. Heybelerin Mersin merkez ilçe ve Silifke; çuvalların Çamlıyayla ve Silifke’de, namazlıkların Tarsus; yollukların Anamur ilçelerinde yoğun dokundukları tespit edilmiştir.
İçel yöresinde düz kirkitli dokumalarda kullanılan gereçler; bölgelere ve yapılan ürünlerin özelliklerine ve tekniğe göre farklılaşmaktadır. Kilimlerde atkı ve çözgü ipliği yün ipliği, Zili dokumaların atkı ve çözgüsünün kıl, desen ipliklerinin yün; cicim dokumalarda atkı ve çözgüde kıl, yün ve pamuk iplikleri yapılan ürün özeliğine göre değişmekte, desen ipliklerinde yün, pamuk kullanıldığı görülmektedir. Sumak dokumalarda atkı, çözgü ve desenler çoğunlukla yün iplikle dokunmaktadır. Gereç özellikleri 10 ilçede şöyle değerlendirilmektedir. Atkı, çözgü ve desen ipliğinde en çok yün (Tablo 2) kullanıldığı; atkı ve çözgüde ikinci olarak kıl kullanıldığı, desende ise kıl’ın kullanılmadığı, desen ipliğinde sentetik ipliklerin (orlon) yün ipliğinden sonraki değeri aldığını, pamuk ipliğinin çok az kullanıldığı tespit edilmiştir. (Tablo 2.) Bu değerlere göre İçel yöresindeki düz dokuma yaygılarda en çok yün ipliğinin kullanıldığı, doğal boyacılığın az yapıldığı ve sentetik ipliklerin kolay ve çabuk temin edilmesinden dolayı renklerin yoğun kullanıldığı cicim, zili, sumak desenlerinde sentetik ipliklerin kullanıldığı görülmektedir.
İlçelerde yapılan düz dokumaların teknik özelliklerine baktığımızda; en çok cicim tekniğinin kullanıldığı bunu zili, kilim ve sumak tekniklerinin izlediği görülmektedir. Kilim tekniğinin en çok Anamur ilçesinde dokunduğu bunu Mut, Silifke, Çamlıyayla ve diğer ilçelerin izlemiştir. Cicim tekniğinin en çok Tarsus ilçesinde yapıldığı Çamlıyayla, Silifke, Mersin Merkez ilçe ve diğerlerinin izlediği görülmektedir. Zili tekniğinde Tarsus, Silifke en çok uygulanan ilçeler olduğu bunları Mersin Merkez, Mut, Erdemli, Çamlıyayla ilçeleri takip etmektedir. Sumak dokumalar ise; Mut, Erdemli, Silifke, Anamur ve diğer ilçelerde dokunmaktadır. (Tablo 3)
Yaygıların boyut özelliklerini incelediğimizde; enlerin aritmetik ortalaması 151.3 (en düşük 65, en yüksek 220), boy ölçülerinin aritmetik ortalaması ise 265.4 (en düşük 140, en yüksek 337) olarak dokunmuşlardır.
Türk dokumalarındaki geleneksel yapıyı oluşturan en önemli unsur motiflerdir. Bu nedenle düz dokuma yaygılarda kullanılan motifler kültürü yansıtan kimlik özelliği taşımaktadır. Dokumalardaki motiflerin bir araya gelerek bir düzen oluşturması da yörelere göre farklılık göstermektedir.
İlk insanların anlatım aracı olarak resmi kullanması, süreç içinde şekillerin simgesel ifade bulmasını sağlamıştır. Bir nesnenin sağladığı fayda derecesine göre kullanımına ilişkin tamamen pratik değerlendirmelerden sonra duygusal değerlendirmeler yer almıştır. Nesnelerin özelliklerini güçlendirmek ve değerini arttırmak için özel işaretler verilmiştir. Böylece süsleme sanatı ortaya çıkmıştır. Süsleme sanatının dönemlere, milletlere göre damgasını vuran en belirgin ortak özellikler ise motiflerdir. XV. XVI. yy.lar süsleme sanatlarımızın her alanda en üstün seviyesine ulaştığı bir dönem olmuş ve buna paralel olarak süsleme motiflerimizde de büyük bir zenginlik görülmüştür. (Akpınarlı 2000, 20)
Anadolu’nun hemen her yöresinde kendine özgü yapılan düz dokuma yaygılar motiflerin işlendiği en önemli alanlardan biri olmuştur. Motifler sevinci, mutluluğu, üzüntüyü, kederi, özlemi, gücü, olayları, olguları anlatmaktadır. Dokuyucular sosyal geleneğini taşıdığı oymağın im veya damgasını çevresinden etkilendiği güzelliklerle sadeleştirerek geometrik biçimler haline getirip çevresinde keşfettiği doğal boyalarla renklendirerek düz dokuma yaygılarında kullanmıştır. Dokuma tekniğine bağlı olarak sadeleştirilen her motif, aynı zamanda dokuyucunun inanç, çevresindeki olay ve olgulardan esinlenerek sembolik anlamlarda yükleyerek kullanmışlardır. Motifler verilen isimler ve taşıdıkları anlamlarla kilimler yazılı bir mektup gibi okunur. İdoller, uğur ve bereket işareti olarak kırsal toplumlarda halen kullanılmaktadır. (Soysaldı 2009:3)
Dokumacılıkta kullanılan motiflerde konuları; geometrik bezemeler( üçgen, kare, verev çizgi v.b.), bitkisel bezemeler (ağaç, yaprak, çiçek v.b.), figürlü bezemeler ( kuş, akrep, insan,v.b. ), Nesneli bezemeler (ibrik, cezve, sandık v.b.) ve sembolik (soyut) bezemeler (sığır sidiği, kuş cırnağı, deve gözü, eli belinde v.b.) olarak gruplandırabiliriz.(Akpınarlı 2000:21)
İçel yöresinde dokunan Düz kirkitli dokumalardaki motifler incelendiğinde; 191 farklı motif tespit edilmiştir. Bu motiflerde en çok geometrik bezeme kullanılmış sembolik, figürlü, nesneli ve bitkisel bezemeler izlemiştir. Yaygı motiflerindeki bezeme özellikleri; en çok geometrik bezeme kullanılmış, sembolik, nesneli ve figürlü ve nesneli bezemeler izlemiştir. Geometrik bezemeler baklava üçgen, kare, düz dizgi, altıgen, dikdörtgen sekizgen düz verev zikzak çizgiler v.b.dir. Sembolik bezemeler pıtrak, yıldız, eğrisu, parmak, burnu eğri, sığır sidiği vb. Bitkisel bezemeler; çiçek, gül, karanfil vb. Figürlü bezemeler; kuş, koçboynuzu vb. Nesneli bezemeler ise; boncuk, sandık vb. (Motif çizimleri No 1-77)
Zili yaygıların çözgüsünde ve atkısında kıl desende ise yün ipliği kullanımı yaygındır. Kilim yaygıların atkı ve çözgülerde yün iplik kullanılmakta, cicimde atkı ve çözgüde kıl desende yün kullanımı yaygındır. Yere serilen düz kirkitli dokuma yaygılara yörede çul adı verilmektedir. Çullara, kadın bastı, güllü, tayyareli, karanfilli, menek, palan, kertikli, aynalı v.b. İsimleri verilmektedir. En yaygın dokunan çul “kadın bastı” ismi verilen odanın ortasını kaplayacak büyüklükteki çulun yanında, ince uzun veya küçük boyutta (64x95 cm boyutlarında) köşe çullarıdır. Düz dokuma yaygıların yatay ve dikey kenarlarında ince su halinde eğrisu, ciynak, sülük, yaryare küstü, alaboncuk, bıçkı, sığır sidiği motifleri kullanılmıştır. Çözgü ve atkıda kullanılan kıllar çoğunlukla doğal siyah renktedir. Yörük yaygılarının çözgülerinde kıl kullanılmasının en önemli nedeni çadırların içinde kullanıldığında akrep v.b. zararlı hayvanlardan korunmak olduğu belirtilmiştir.
Yörede namazlık denilen yaygı olarak kullanılan ürünlerde çoğunluğunda zili kullanılmakta cicim ve kilim namazlıklara da rastlanmaktadır. Bordürlerinde S, göz, ayak motifleri dokunmuştur. En çok “eğer kaşı” motifi ve mut yöresinde “mor kulak” motifi yapılmaktadır. Yörede esvap çuvalı mutfak gereçleri ve tahıl çuvallarında zili sumak cicim teknikleri yapılmakta esvap çuvallarında “çatma yanış” denilen ana motifle birlikte boncuk, sığır sidiği bıçkı motifleri kullanılmaktadır alaçuval denilen sumak tekniği ile dokunan esvap çuvallarında en çok kullanılan motif koçboynuzudur. Pamuk ipliği ile dokunan tırlık çuvallarda ise cicim tekniği yoğun kullanılmakta motif olarak pıtrak, yaryare küstü, ayak, at gözü kullanılmaktadır.
Yastık olarak yapılan ürünlerde tabakalı menek gül motifleri dokunmuştur. Heybeler tek veya çift gözlü yapılmakta seğmenli, armutlu ve yıldız desenlerle yapılan heybelerin ara parçalarında pıtrak, sığır sidiği, ayak ve alaboncuk kullanılmıştır.
Yaygılardaki motifler zemin üzerinde yerleştirilirken; simetrik ve aralıksız tekrar (Foto 3, 4, 5, 6.) Dikey kompozisyon (Foto 13), yatay kompozisyon (7, 8), merkezden dağılım (14) ve Ana ara motif aralıklı tekrar (9, 10, 11, 12) kompozisyon şekilleri kullanılmıştır.
4. Sonuç
İçel yöresinde dokunan düz dokuma yaygılarda motif, renk ve kompozisyon özellikleri çok zengindir. Halkın duygusunu, düşüncesini yaşamlarındaki olay ve olguları yansıtan motifler sadece dokumaları süsleyici unsur olmamaktadır. Dokumaları gerçekleştiren toplulukların yaşam biçimlerini ve coğrafyasını da bize anlatmaktadır. Bu çalışmada düz dokuma yaygılardaki tespit edilen motifler, Türkmen boylarının kültürel kimliğini yansıtmaktadır. Bu nedenle belgelenerek koruma altına alınması yeni kuşaklara tanıtılması ve yaşatılması projeler yapılmalıdır. Ayrıca günümüz şartlarına özellikle kullanım alanlarına yönelik tasarımlarla yeni üretimler yapılmalıdır.
İÇEL DÜZ DOKUMA YAYGILARDAKİ MOTİF ÇİZİMLERİ
Kaynaklar
Acar - Balpınar, Belkıs (1982), Kilim Cicim Zili Sumak Türk Dokuma Yaygılar, İstanbul.
Akpınarlı, H. Feriha (2000), “Motiflerin Dili”, Motif Dergisi, 6 (23), 20-21.
Akpınarlı, H. Feriha (1997), “Şanlıurfa Karakeçili El Sanatları Ürünlerinden Örnekler” Milletlerarası Türk Halk Kültür Kongresi Bildirileri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayını.
Deniz, Bekir (2000), Düz Dokuma Yaygılar, Ankara: Atatürk Yüksek Kurumu Yayınları.
Onuk, Taciser, H. Feriha Akpınarlı (2004), Şanlıurfa Karakeçili Kilimleri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Onuk, Taciser, vd. (1998), İçel El Sanatları, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
Onuk, Taciser, vd. (1998), Tarsus El Sanatları (Dokumacılık, Örücülük, İşlemecilik), Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
Soysaldı, Aysen (2009), Düz Dokuma Teknikleri ve Teknik Desen Çizimleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.