Yörük kültüründe önemli bir yere sahip olan düz dokuma yaygılar gerek renkleri gerekse motifleriyle her zaman dikkat çekmiştir. İzmir’in Söke ilçesinde kışlayan Karatekeli Yörükleri, yaz aylarını geçirmek için Afyonkarahisar’ın Sinanpaşa ilçesi yaylalarına gelmekteydiler. Bu yörüklerin bir kolu Afyonkarahisar’ın Sinanpaşa ilçesi Çatkuyu ve İğdeli köyünü kurarak yerleşik hayata geçmiştir.(yaklaşık 1850 yılları) Bu iki köy geç dönem yörük yerleşim bölgeleri arasında yer alır.[11] İğdeli ve Çatkuyu köyleri Afyonkarahisar’ın kuzey batısında, Sinanpaşa ilçesinin ise kuzeyinde yer almaktadırlar. İğdeli köyü Afyonkarahisar’a 30 km, Çatkuyu köyü ise 39 km uzaklıktadır. Her iki köyün iklimi karasal özellik göstermekle birlikte, geçimini tarım ve hayvancılıkla sağlamaktadır. İğdeli’de 2008 yılı nüfus sayımında 103, Çatkuyu’da ise 37 kişinin yaşadığı tespit edilmiştir. Son yıllarda büyük illere çok sayıda göç veren iki köyde de taşımalı eğitim yapılmaktadır.
Eskiden hareketli bir yaşama sahip olan bu iki köyün genç nüfusunun çok azalmış olması, geleneksel hayatı da etkilemiştir. Düğün ve bayramlarda köyün delikanlıları cirit oynar, genç kızları kilim dokur, kirmanda yün eğirir, patik çorap örerlerdi. Koyunculuk oldukça gelişmişti. Çatkuyu köyünde tespit ettiğimiz kulak imi delicisi, davarların birbirine karışmasını engellemekteydi. Günümüzde ancak hatıra özelliği kalan bu aletlerin birkaç örneğine ulaşabilmekteyiz. Bu iki köyde de koyun sayısı çok azaldığı için artık yün çarşıdan satın alınıp, taranıp, kirmanda eğrilerek patik, çorap, süveter, kazak örülmektedir.
İğdeli ve Çatkuyu köyünde yaklaşık 30 yıldır düz dokuma yaygıları üretilmemektedir. Dokumayı bilenlerin büyük bir kısmının vefat etmiş olması, yeni neslin dokumayı öğrenmemesi ve köy nüfusunun çok azalması ile birlikte üretim sona ermiştir.[22] Yörede düz dokuma yaygılar; günlük hayatta kullanmak için (yer yaygısı, seccade, yastık, sedir örtüsü), çeyizlik ve ölenin camiye hayrı olması amacıyla dokunmuştur. Ölen kişinin sağlığında dokuduğu ya da dokuttuğu yaygı, cenazesi toprağa verildiğinde herkes evlerine dağılırken hemen camiye serilmekteydi. Bazı dokumalar üzerine kimin adına seriliyorsa ismi de yazılmaktaydı. Sargı kilimi denilen bu yaygılar aile darda kalsa bile satılmaz, ödünç verilmez, camiye serildikten sonra töre gereği geri istenmez idi. Bu geleneğe bağlı sözlü bir vakıftı.[33] Bu adet camilerimizde yöresel yaygıları muhafaza edip, bizlere ulaşmasını sağlamıştır. Yörede bu hayır adeti devam etmekte fakat dokuma yaygıları yerini makine halılarına ve kilimlerine bırakmıştır.
İğdeli ve Çatkuyu köyü camileri ve ulaşabildiğimiz evlerdeki dokumaları incelediğimizde çözgü ve atkı ipliklerinde koyun yünü, motiflerde yer yer koyun yününün yanı sıra deve lifinden elde edilen ipliklerin de kullanılmış olduğu tespit edilmiştir. Dokumalarda keçi kılı ve diğer iplik türlerine rastlanmamıştır. Malzeme halkın kendi beslediği hayvanlardan elde edilir, kırkılan yünler yıkanır, demir dişli taraklarda taranır, dövülerek kabartılır, kirmanda eğrilip dönem dönem köye gelen yün boyacıları tarafından kimyasal boyalarla boyanırdı.[44] Ak yün, kara yün ve deve lifinden elde edilen iplikler tabii renkleriyle, boyanmadan dokumalarda kullanılmıştır.
Dokumalar ıstar denilen ahşap tezgahlarda üretilmiştir. Her iki köyde de yapılan araştırmada sadece İğdeli köyünde, samanlıkta tutulan ıstar tezgahı parçaları olan iki yan taşıyıcı ve alt sarma ağacı tespit edilmiştir. Dokumaların boyutuna göre hazırlanan çözgüler ıstar tezgahına aktarılıp, dokuma sırasında ahşap kirkit kullanılmıştır.[55]
Büyük boyutta olan yer yaygıları iki parça halinde dokunup sonradan birbirine eklenmiştir. Genellikle yer yaygılarının boyutu; 190 cm x 320 cm, 175 cm x 240 cm, 165 cm x 225 cm, 160 cm x 270 cm, 160 cm x 330 cm, 160 cm x 280 cm, 150 cm x 300 cm, 150 cm x 265 cm, 130 cm x 340 cm, seccadelerin boyutu; 100 cm x 125 cm, 80 cm x 105 cm, yastıkların boyutu; 50 cm x 100 cm, 60 cm x 75 cm olarak ölçülmüştür.
Çatkuyu ve İğdeli köylerinde dokuma tekniği olarak ilikli kilim, sarma kontürlü, dikey çizgi oluşturmayan kilim, cicim ve zili dokuma teknikleri tespit edilmiştir. Cicim ve zili uygulamalarına daha çok rastlandığı gibi ilikli kilim, sarma kontürlü dikey çizgi oluşturmayan kilim dokumalarına da az miktarda rastlanmıştır. Dokumaların genellikle kenarları çevrilip dikilmiş olup, Çatkuyu Camisi’nde bulunan bir örnekte örülmüş saçağa rastlanmıştır.
Çatkuyu ve İğdeli köyleri düz dokuma yaygılarında genel olarak toprak tonlarının yanı sıra birbirine uyumlu renklerin kullanıldığı, aynı motiflerin farklı renklerde dokunmasıyla renk zenginliği kazandırıldığı görülmüştür. Zemin ve motiflerde deve tüyü rengi, krem, siyah, kahverengi, yeşil, mavi, lacivert, turuncu, sarı, bordo renkleri ve tonları kullanılmıştır.
Çatkuyu ve İğdeli köyünde kilim teknikli dokumalara oturtma, cicim, zili gibi tekniklere de kilim, kenarsuyuna etlik, motiflere yanış, kompozisyonlara da model denilmektedir.[66] Her iki köyde rastlanılan motif isimleri de şöyledir; kutu yanış, sandıklı, kıvrımlı, pıtrak, koç boynuzu, eğri yanış, çakmak, muska, çift eğri yanış, akrep, dik yanış, eli belinde, saç bağı, keklik ayağı, çengel, göz, gelin kaşı, dokuz göbek, su yolu, sadece İğdeli’de rastlanan motifler; koyunlu, bağlama kolu, kurt izi, gelin susması, keçi boynuzu, Çatkuyu’da ise kirman, tay kulağı, mızraklı motifleridir.[77]
Her iki köyde bir motifin tekrarıyla bütün zeminin doldurulduğu türde kompozisyonlar sık görülmektedir. En kenar suyuna genellikle su yolu, kutu, saç bağı ve keklik ayağı motifleri kullanılmıştır. İğdeli ve Çatkuyu köyünde ortak rastlanan kompozisyonlar şöyledir; çift gezerli eğri yanış; (Foto 1-2.) çift gezerli eğri yanışlar zemini kaplamıştır. Kenarlarda kutu yanışı ve keklik ayağı yer alır. Etliğine suyolu motifi dokunmuştur. Koç boynuzlu; (Foto 3-4.) zemin büyük koç boynuzlarıyla bölünmüş olup aralara akrep motifleri yerleştirilmiştir. Eğrili koç boynuzlu; (Foto 5-6) etlikde kutu yanış ve eğri yanış yer alır. Orta kısımda koç boynuzu motifleri karşılıklı gelecek şekilde yerleştirilmiş olup aralarına pıtrak, göz motifleri dokunmuştur. Çift eğri yanış; (Foto 7.) saç bağı, çengel, keçi boynuzu, göz motifleriyle zemin bölümlere ayrılır. Ayrılan kısımlara çift eğri yanışlar yerleştirilmiştir. Dik yanışlı; (Foto 8.) zemin dik yanış ile bölünüp aralarına pıtrak motifleri yerleştirilmiştir. Renkler gelişigüzel tekrar eder. Boy bordüründe eli belinde, gelin kaşı yanışı dokunmuştur. En bordüründe çengel, saç bağı motifleri yer almaktadır. Kutulu model; (Foto 9-10.) kutu motifleri zeminde raport olarak tekrar eder, renklerle yapılan düzenleme ile büyükten küçüğe doğru sıralanan geometrik şekiller oluşturulmuştur. Sandıklı; (Foto 11-12.) zemin sandık motifleriyle raport olarak doldurulmuştur. Çeşitli renk düzenlemeleriyle zeminde geometrik formlar elde edilmiştir. Gözlü dik yanış; (Foto 13-14.) zeminde dik yanış raport olarak gelişi güzel renk dizileriyle tekrar eder. Aralara göz motifleri yerleştirilmiştir. Çengelli; (Foto 15.) çengel motifleri zemini raport olarak doldurmuştur. Aralara göz motifleri yerleştirilmiştir. Bu kompozisyon daha çok yastık dokumalarında kullanılmıştır. Yollu kilim; (Fotoğraf 16.) zemin yol yol dokunmuş olup yolların içine çengel motifleri değişik renklerde dokunmuştur. Dokuz göbek: (Foto 17.) zemin, göbek adı verilen baklavaların raport olarak tekrarıyla doldurulmuştur.
Sadece İğdeli’de rastladığımız kompozisyonlar şunlardır; mor koyun-kara koyun; (Foto 18-19.) zemin su yolu motifleriyle bölümlere ayrılmış, bu bölümlerde koyun motifleri bağlama kollarıyla birbirine bağlanmıştır. Koyun motiflerinin içine akrep, akrebin içine muska motifi, koyun motiflerinin yanlarına da kurt izi motifleri yerleştirilmiştir. İnce etlikde kurt izi, su yolu, kalın etlikde gelin susması motifleri dokunmuştur. Enikli tahta (Çıbıklı); (Foto 20.) kalın ve ince çizgilerle kompozisyon oluşturulmuştur. Kalın olan çizgiler anneyi, ince olanlar yavruyu temsil eder.[88] Saç bağı kompozisyonlu; (Foto 21.) bu kilimde saç bağı motifinin büyük baklavalar içine ve kenarlarına dokunmuş olduğunu görüyoruz. Yıldız motifleri de baklava sıraları oluşturarak kompozisyonu hareketlendirmiştir. Kilimin merkezinde aşk birleşim motifinin yer aldığını görmekteyiz.
Sadece Çatkuyu’da rastladığımız kompozisyonlarda şunlardır; kirmanlı tay kulağı; (Foto 22-23.) zemin kirman ve tay kulağı motifleriyle doldurulmuştur. Ortada kirman, kirmanın çevresini tay kulağı motifleri çevreler. Motifler gelişigüzel renklerle dokunarak kompozisyona hareketlilik kazandırılmıştır. Tay kulağı motiflerini birbirinden eğri yanış motifleri ayırır. Alt, üst kenar suyuna kutu motifi ve keklik ayağı motifi dokunmuştur. Mızraklı; (Foto 24.) zemin mızrak motiflerinin iç içe geçmesi ile oluşturulmuştur.
Değerlendirme
2010 yılı içinde yapılan bu araştırmada, alan araştırması tekniği kullanılmış olup, gözlem fişi hazırlanarak incelemeler kaydedilmiş ve şu sonuçlar belirlenmiştir; İğdeli ve Çatkuyu köyünde düz dokuma yaygılarının köy camilerinde muhafaza edildiği, evlerde çok az miktarda dokumaların kaldığı tespit edilmiştir. İğdeli köyü camisinde yaklaşık 100 adet,[99] Çatkuyu camisinde yaklaşık 80 adet[1010] düz dokuma yaygı bulunmaktadır. İğdeli camisinde bir adet mor koyunkara koyun kompozisyonlu dokuma serili olup diğerleri köy imamının eski lojmanında tekstil ürünlerine uygun olmayan şartlarda muhafaza edilmektedir. Dokumaların gelişigüzel katlanmış olması, üzerlerinde yoğun olarak tozun bulunması, kemirgenler ve güveler tarafından çoğunun delik deşik edilmesi nedeniyle dokumalar oldukça zarar görmüştür. Bazılarında basma kumaştan yapılmış yamalar saptanmıştır.
İğdeli köyünde evlerde sadece birkaç dokuma tespit edilmiş olup halkın büyük bir bölümünün göçmesi ve yanlarında bu dokumaları da götürmüş olmaları sebebiyle evlerde az miktarda dokuma fotoğraflanabilmiştir. Çatkuyu Camisi’nde ise hiçbir kilim serili olmayıp hepsi katlanmış bir vaziyette caminin üst katında, cam kenarında muhafaza edilmektedir. Maalesef şiddetli yağmurda camdan içeri su girmesi nedeniyle bu dokumalarda küflenmeler tespit edilmiştir.
Dokumaların; hammaddesinin yün ve deve lifi olduğu, boyamada kimyasal boyaların kullanıldığı, ıstar tezgahlarında dokunduğu, dokuma tekniği olarak en fazla cicimin tercih edildiği belirlenmiştir. 30 yıldır dokuma yapılmayan iki köyde ki dokumaların yaş aralığı 100 ile 30 yıl arasında değişmekle birlikte ortak kompozisyonların 11 adet olduğu, sadece İğdeli’de, kompozisyon olarak 3, Çatkuyu’da ise 2 adet farklı kompozisyon kullanıldığı tespit edilmiştir. Her iki köyde kullanılan 19 adet ortak motif, İğdeli’de 5, Çatkuyu’da ise 3 adet farklı motif belirlenmiştir.
Her iki köydeki dokumaların temizlenerek daha iyi şartlarda muhafaza edilmesi gerekmektedir. İğdeli’de camları kırık olan lojmandan bu dokumaların alınarak daha korunaklı bir yerde muhafaza edilmesi, arada sırada havalandırılması güve ve diğer kemirgenlere karşı ilaçla önlem alınması acil tedbirler arasında olmalıdır. Çatkuyu Camisi’nde ise dokumaların cam kenarından alınarak su ve ışıktan korunması, havalandırılması, üst üste çok miktarlarda yığılmasının engellenmesi, kemirgenlere ve güvelere karşı tedbir alınması acil önlemler arasında yer almalıdır.
Bu köylerde yeniden dokumacılığın başlaması nüfusun çok azalması nedeniyle oldukça zor gözükmektedir. Bu iki köyde yapılan dokumaların tespit edilmiş olması en azından gelecek kuşaklara fotoğraf ve bilgi olarak aktarılması bizim için az da olsa bir teselli olmaktadır. Dokumaların kötü şartlarda muhafaza edilmeleri oldukça üzücüdür.
İki köyün önde gelenleriyle yapılan görüşmelerde bu kilimlerin Afyonkarahisar’dan gelen müze görevlileri tarafından incelenerek tarihi eser olmadığı, satışına bir maninin bulunmadığı ifade edilmiştir. Bu izine istinaden her iki köyde dokumaların satılmasıyla camilere gelir elde edilmesi arzu edilmektedir.[1111] Kapılarını ve gönüllerini bizlere açan bu iki köy halkına çok teşekkür ederim.
Kaynaklar
Acar Balpınar, Belkıs, Kilim, Cicim, Zili, Sumak, Türk Düz Dokuma Yaygıları, İstanbul: Eren Yayınları.
Deniz, Bekir (1998), “Ayvacık(Çanakkale) Yöresi Düz Dokuma Yaygıları (Kilim-Cicim-Zili)”, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayını:169, 159 S.
Deniz, Bekir, Ürer, Harun (2010), “Selçuk (İzmir) Civarında Yaşayan Tekeli Yörüklerinde Halı ve Düz Dokuma Yaygılar, http://www.benimblog.com/tekeli/12647/ Sel%C7UK
Gönçer, Süleyman (1971), Afyon İli Tarihi, Cilt:1, İzmir: Karınca Matbaacılık ve Ticaret Kollektif Şirketi, 400 S.
Karazeybek, Mustafa (2004), “ Osmanlılar Döneminde Afyonkarahisar”, Anadolu’nun Kilidi Afyon, T.C. Afyon Valiliği Yayın No: 21, Afyon: Semih Ofset Matbaacılık Ltd.Ştd, s.76-112
Seyirci, Musa (1994), “Afyonkarahisar Yörükleri”, Kültür ve Sanat 21, Afyonkarahisar Özel Sayısı, Afyon: Türkiye İş Bankası Yayını,s.48
Yüksel, İbrahim (2004), “Afyonkarahisar Folklorunun Genel Özellikleri”, Anadolu’nun Kilidi Afyon, T.C. Afyon Valiliği Yayın No: 21, Afyon: Semih Ofset Matbaacılık Ltd.Ştd, s. 405-410
Kaynak Kişiler
Ay, Ahmet, 1953 Çatkuyu doğumlu,lise mezunu.
Babak, Zeynep, 1945 İğdeli köyü doğumlu, okuma yazması yok.
Balsak, İlyas, 1936 İğdeli köyü doğumlu, ilkokul mezunu.
Barhan, Yaşar, 1955 İğdeli köyü doğumlu, ilkokul mezunu.
Çakar, Hasan, 1960, İğdeli köyü doğumlu, ilkokul mezunu.
Çakar, Hatice, 1955 İğdeli köyü doğumlu, ilkokul mezunu.
Çakar, Mustafa,1963 İğdeli köyü doğumlu, ilkokul mezunu.
Çakar, Şerife, 1979 İğdeli köyü doğumlu, ilkokul mezunu.
Okyar, Süleyman, 1939 Çatkuyu köyü doğumlu, ilkokul mezunu.
Okyar, Zeynep, 1950 Çatkuyu doğumlu, ilkokul mezunu.
Türkeş, Orhan, 1956 Sandıklı Sorkun doğumlu, üniversite mezunu.