1. GİRİŞ
Dokumacılık; tarihi insanlığın geçmişi kadar eski olan el sanatlarımızdandır. İnsanlar kendilerini dış etkenlerden korumak amacıyla sırasıyla hayvan derilerini, bitki saplarını kullanmışlardır. Böylelikle dokumayı bulmuşlardır. Bitki saplarının boyutları yetersiz gelince bitki lifleri ve hayvansal lifleri bükerek daha uzun iplikler elde etmeye başlamışlardır. Bu buluşta dokuma sanatının ortaya çıkmasında önemli rol oynamaktadır.[1] Dokumacılık düz dokumalar ve halı adı altında iki ana başlıkta incelenebilmektedir. Düz dokumalar ise; kilim, cicim, zili ve sumak olarak çeşitlilik göstermektedir.
Cicim; atkı ve çözgü ipliklerinin arasına ekstra desen ipliğiyle yapılan dokuma çeşididir. Desen iplikleriyle dokuma yüzeyinde desen oluşturulmaktadır.[2] Cicim dokumalarda kendi aralarında seyrek motifli cicim, sık motifli cicim olarak iki gruba ayrılmaktadır. Zili; farklı şekillerde birbiri arasından, altından ve üstünden geçen iki ve ikiden fazla iplik grubunun meydana getirdiği dokuma şeklidir.[3] Anadolu’nun farklı yörelerinde farklı desenlerde dokunan zililer, yapılış biçimleri bakımından beşe ayrılmaktadır. Bunlar; düz zili, çapraz zili, damalı zili, seyrek zili ve konturlu zili (verneh)’dir.[4]
Kütahya ilinin tarihinin oldukça derin olduğu düşünüldüğünde ilde el sanatları da oldukça gelişmiştir. Bölgede çinicilik, testicilik, geleneksel giyim işlemeciliği, oyacılık, halıcılık, el dokumacılığı ve el işlemeciliği yapılmaktadır.[5] İlde çoğunlukla yapılan halıcılık daha çok Simav ve köylerinde üretilmektedir. El dokumacılığı ise Gediz ve Şaphane’de saf ipek, yün ve pamuktan yapılmaktadır.[6] Eskiden halıcılığın yoğun bir şekilde yapıldığı Ege Bölgesi ve Kütahya ilinde düz dokumacılıkta yapılmaktaydı.
Köklü dokumacılık kültürüne sahip olan Anadolu ve Kütahya ilinde teknolojinin gelişmesi ile makine dokumacılığı artmış ve el dokumacılığı olumsuz yönde etkilenmiş ve gerilemeye başlamıştır. Bu sebeple yörede yapılan cicim ve zili örneklerinin tespiti ve kataloglaması önem kazanmış ve dokumalarda uygulanan teknikler, kullanım alanları, kompozisyon, motif, renk, ham madde bilgisi ve boyut özellikleri incelenmiştir. Dokumalarda kullanılan motiflerin birebir çizimleri yapılmış, birim raporları çıkarılmıştır. Böylelikle yöre dokumacılığına dair elde kalan dokuma örneklerinin görselleri ve özelliklerinin gelecek nesillere aktarılmasının sağlanması amaçlanmıştır.
2. MATERYAL VE YÖNTEM
Tarama modelinde betimsel bir çalışma olan araştırmanın materyalini Kütahya ili’nde dokumacılık yapan Veli Akkan’ın koleksiyonunda bulunan 30 adet yöreye ait cicim ve zili örnekleri oluşturmaktadır.
Koleksiyonerin deposunda bulunan cicim ve zili örnekleri atölye ortamında fotoğraflanmış, ölçümleri yapılmış, teknik, malzeme ve kompozisyon bilgisi incelenmiştir. Bu inceleme sonucunda cicim ve zililerin en ve boyu en uzun ve en kısa görülen yerlerden ölçülmüş elde edilen veriler oluşturulan eser inceleme formuna işlenmiştir. Dokumalarda kullanılan dokuma teknikleri, dokumaların ön ve arka yüzünden incelenerek belirlenmiştir. Aynı zamanda cicim ve zili örneklerinin yöre ve malzeme bilgisi de koleksiyonerin verdiği bilgiler ışığında değerlendirilip belirlenmiştir. Cicim ve zili örneklerinin bulunduğu yer, bugünkü durumu, malzeme bilgisi, saçak uzunluğu, renkleri, motif, teknik ve kompozisyonu eser inceleme formunda belirlenen yerlere işlenmiş, dokumaların birim raporları çizilmiştir.
3. BULGULAR VE YORUM
Çalışma kapsamında Kütahya yöresi cicim ve zili örneklerde uygulanan teknikler, kullanım alanları, kompozisyon, motif, renk, ham madde bilgisi ve boyut özelliklerine göre sınıflandırılmıştır.
3.1. Dokumalarda Uygulanan Teknikler
Yörede yapılan dokuma örnekleri incelendiğinde; dokumaların tamamında cicim tekniğinin uygulandığı, 11 dokumanın sadece cicim tekniği ile dokunduğu, 19’unda ise cicim tekniğiyle birlikte zili tekniğinin de beraber kullanıldığı belirlenmiştir.
3.2. Dokumaların Kullanım Alanları
Tablo 1’de yer alan veriler incelendiğinde yörede yapılan cicim ve zili örneklerinin %76,66’sının yer yaygısı, %13,33’ünün küçük boyutlu dokumalar, %3,33’ünün yolluk, %3,33’ünün çuval ve %3,33’ünün ekmeklik örtüsü olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Elde edilen bilgilere göre yörede cicim ve zili örneklerinin çoğunlukla yer yaygısı (% 76,66) olarak kullanıldığı söylenebilir.
3.3. Dokumaların Kompozisyon Özellikleri
Tablo 2’ye göre araştırma kapsamında incelenen cicim ve zili örneklerinin %66,66’sı birim raporlu ve %33,33’ü yollu (şeritli) kompozisyon özelliğine sahiptir. Tabloda yer alan bilgilere göre yöreye ait cicim ve zili örneklerinin çoğunlukla birim raporlu (% 66,66) kompozisyon özelliğine sahip olduğu söylenebilir.
Farklı zemin kompozisyon özelliklerine sahip olan, raporlu dokumalardan 3 adet (Fotoğraf 1-2-3), yollu (şeritli) kompozisyon özelliğine sahip dokumalardan da 4 adet (Fotoğraf 4-5-6-7) örnek aşağıda yer almaktadır.
Tablo 3 incelendiğinde kenar suyu bulunan dokumaların %100’ünde kısa kenar suyu, %50’sinde çerçeve (dört) kenar suyu ve %40’ında ise uzun kenar suyu bulunmaktadır. Verilere göre yörede üretilmiş olan cicim ve zili örneklerinin çoğunluğunda uzun kenar suyunun yer aldığı anlaşılmaktadır.
3.3.1. Kompozisyonu Birim Raporlu Olan Dokumalar
İncelenen 20 zemin kompozisyonu raporlu olan dokumalar birbirine benzer olduğundan genel özelliklere sahip olan 3 adet dokuma, restitüsyonu ve bilgi formları aşağıda verilmiştir.
Örnek No: 1
Dokumanın Bulunduğu Yer: Koleksiyonerin deposu
Bugünkü Durumu: Biraz yıpranmış durumda ve onarım görmemiştir.
Dokuma Tekniği: Atkı yüzlü seyrek motifli cicim ve düz zili
Ölçüleri: En: 174 cm.(en uzun kenar)-170 cm.(en kısa kenar) Boy: 278 cm.
Malzeme: Atkı: Yün, Çözgü: Pamuk, Desen ipliği: Yün.
Saçak Uzunluğu: 6 cm
Renkler: Atkıda: Kahverengi, Çözgüde: Krem, Desen İpliği: Kırmızı, krem, açık gri, turuncu, koyu gri.
Motifler: İm, göz, tarak, el-parmak, aşk ve birleşim.
Kompozisyon: Raporlu kompozisyon özelliğine sahip olan dokuma, enine iki kısa kenar suyu, boyuna iki kenar suyu ve zeminden oluşmaktadır. Kısa kenar sularının birincisinde im motifleri yer alırken, ikincisinde el-parmak motifleri yer almaktadır. Dikey kenar sularında ise aşk ve birleşim motifleri ve bu aşk ve birleşim motiflerinin bulunduğu kenar sularının iki yanında tarak motifleri yer almaktadır. Dokumanın zemin kısmı ise iki adet tam, iki adet yarım ve dört adet çeyrek göz motiflerinden oluşmaktadır.
Örnek No: 2
Dokumanın Bulunduğu Yer: Koleksiyonerin deposu
Bugünkü Durumu: Yıpranmış ve yama yapılmıştır.
Dokuma Tekniği: Atkı yüzlü seyrek motifli cicim ve düz zili
Cinsi: Küçük boyutlu dokuma
Ölçüleri: En: 107 cm. Boy: 145 cm.
Malzeme: Atkı: Yün, Çözgü: Yün, Desen ipliği: Yün.
Saçak Uzunluğu: 5 cm.
Renkler: Atkıda: Kahverengi, Çözgüde: Kahverengi, Desen İpliği: Kırmızı, lacivert, siyah, krem, mor, yeşil, pembe, sarı, bordo, koyu gri beyaz.
Motifler: Tarak, merdiven, göz, pıtrak, yıldız, kazayağı
Kompozisyon: Raporlu kompozisyon özelliğine sahip olan dokuma iki kısa kenar suyu, bir uzun kenar suyu, bir geniş kenar suyu ve zeminden oluşmaktadır. Dokumanın kenar suları cicim tekniğiyle dokunurken, zemini zili tekniğiyle dokunmuştur. Dıştan içi birinci kısa kenar suyu farklı renklerde merdiven motifinin sıralanmasından oluşmaktadır. Merdiven motiflerinin iki yanı ince tarak motifleriyle bezenmiştir. İkinci kısa kenar suyunda ise farklı renklerde göz motifleri sıralanmaktadır. Dokumanın zeminini çevreleyen kalın kenar suyu pıtrak motifleriyle bezenmiştir. Kalan boşluklar yarım pıtrak motifleriyle doldurulmuştur. Dokumanın zemininde altıgenlerin içleri yıldız motifleriyle doldurulmuş, kalan boşluklar ise göz motifleriyle bezenmiştir.
Örnek No: 3
Dokumanın Bulunduğu Yer: Koleksiyonerin deposu
Bugünkü Durumu: Yıpranmış durumda ve yama yapılmıştır.
Dokuma Tekniği: Atkı yüzlü seyrek motifli cicim
Cinsi: Yer yaygısı
Ölçüleri: En:207 cm (en uzun kenar)-194 cm.( en kısa kenar), Boy: 332 cm.
Malzeme: Atkı: Yün, Çözgü: Pamuk, Desen ipliği: Yün.
Saçak Uzunluğu: 14 cm.
Renkler: Atkıda: Siyah, Çözgüde: Krem, Desen İpliği: Kırmızı, turuncu, sarı, krem, lacivert, pembe.
Motifler: Yedi bela, pıtrak.
Kompozisyon: Raporlu kompozisyon özelliğine sahip dokumada şeritler her sıra farklı renklerde pıtrak motiflerinin sıralanmasından oluşmaktadır. Dokumanın kısa kenar sularında ise yedi bela motifleri yer almaktadır.
3.3.2. Kompozisyonu Yollu (Şeritli) Dokumalar
İncelenen zemin kompozisyonu yollu (şeritli) dokumaların 10 tanesi birbirine benzer olduğundan genel özelliklere sahip olan 4 adet dokuma, restitüsyonu ve bilgi formları aşağıda verilmiştir.
Örnek No: 4
Dokumanın Bulunduğu Yer: Koleksiyonerin deposu
Bugünkü Durumu: İyi durumda
Dokuma Tekniği: Atkı yüzlü seyrek motifli cicim ve düz zili tekniği
Cinsi: Yer yaygısı
Ölçüleri: En: 181 cm. (en uzun kenar)-171 cm. (en kısa kenar), Boy: 293 cm.
Malzeme: Atkı: Yün, Çözgü: Yün, Desen ipliği: Yün
Saçak Uzunluğu: 17 cm
Renkler: Atkıda: Siyah, bordo, kırmızı, krem, Çözgüde: Krem, Desen İpliği: Kırmızı, krem, turuncu, yeşil.
Motifler: El-parmak, çarpı, deve boynu, baklava motifleri
Kompozisyon: Dikdörtgen forma sahip olan dokuma, enine yollu kompozisyon özelliğine sahiptir. Zili ve cicim tekniği bir arada uygulanan dokumada inceli, kalınlı şeritler bulunmaktadır. Kalın şeritlerde motif kullanılırken ince şeritler düz renklidir. Bezemeli kalın şeritlerince şeritlerden iki renkli sınır bezeme atkısı ile ayrılmıştır. Kalın şeritler içerisinde sırasıyla göz, çarpı, deve boynu ve baklava motifleri yer almaktadır.
Örnek No: 5
Dokumanın Bulunduğu Yer: Koleksiyonerin deposu
Bugünkü Durumu: Yıpranmış durumda.
Dokuma Tekniği: Atkı yüzlü sık motifli cicim
Cinsi: Yer yaygısı
Ölçüleri: En: 159 cm. (en uzun kenar)-155cm.(en kısa kenar), Boy: 275 cm.
Malzeme: Atkı: Yün, Çözgü: Yün, Desen ipliği: Yün.
Saçak Uzunluğu: 3 cm.
Renk: Atkıda: Kırmızı, siyah, yeşil, mor, turuncu, Çözgüde: Krem, Desen İpliği: Krem, kırmızı, yeşil, turuncu, mor, siyah.
Motifler: Çakmak (çengel), yedi bela, tarak, akrep, pıtrak.
Kompozisyon: Dikdörtgen forma sahip olan dokuma enine inceli kalınlı şeritlerden oluşmaktadır. Dokumanın ince şeritleri üzerinde çakmak (çengel) motifleri ve tarak motiflerinin sıralanmasından oluşmaktadır. Kalın şeritlerinde ise siyah zemin üzerine akrep ve pıtrak motiflerinden yer almaktadır. İnce ve kalın şeritler birbirinden iki renkli sınır bezeme atkısı ile ayrılmıştır.
Örnek No: 6
Dokumanın Bulunduğu Yer: Koleksiyonerin deposu
Bugünkü Durumu: Yıpranmış durumda.
Dokuma Tekniği: Atkı yüzlü seyrek motifli ve atkı yüzlü sık motifli cicim
Cinsi: Çuval
Ölçüleri: En:67 cm, Boy: 107 cm.
Malzeme: Atkı: Keçi Kılı, Çözgü: Pamuk, Desen ipliği: Yün.
Saçak Uzunluğu: 3 cm.
Renkler: Atkıda: Krem, Siyah, Çözgüde: Krem, Desen İpliği: Krem, sarı, kırmızı, yeşil, turuncu, siyah.
Motifler: Bereket, göz.
Kompozisyon: Kullanım amacı çuval olan dokumada kalınlı inceli şeritler bulunmaktadır. İnce şeritlerde beyaz zemin üzerine bereket motifleri bulunmaktadır. Kalın şeritlerde ise siyah zemin üzerine farklı renklerde göz motifleri yer almaktadır. Dokumanın iki kenarı krem renkli yün ipliklerle sarılarak dikilmiştir.
Örnek No: 7
Dokumanın Bulunduğu Yer: Koleksiyonerin deposu
Bugünkü Durumu: Yıpranmış durumda.
Dokuma Tekniği: Düz ve çapraz zili
Cinsi: Yer yaygısı
Ölçüleri: En: 171 cm. (en uzun kenar)-169 cm (en kısa kenar) Boy: 280 cm.
Malzeme: Atkı: Yün, Çözgü: Pamuk, Desen ipliği: Yün
Saçak Uzunluğu: Saçak bulunmamaktadır.
Renkler: Atkıda: Krem, Çözgüde: Krem, Desen İpliği: Krem, Kırmızı, Siyah.
Motifler: Hayat ağacı, tarak, su yolu
Kompozisyon: Dikine yollu kompozisyon özelliğine sahip olan dokumada krem zemin üzerine siyah renkli enine tarak motifleri yer almaktadır. Dokumanın en dış kısmında dikine uzanan suyolu motifleri bulunmaktadır. Zemin ise dikine hayatağacı motiflerinin sıralanmasından oluşmaktadır.
3.4. Dokumaların Motif Özellikleri
Tablo 4 incelendiğinde yöreye ait cicim ve zili örneklerinin %63,33’ünde pıtrak, %60’ında göz, %30’unda çakmak (çengel), %30’unda tarak, %26,66’sında yedi bela, %23,33’ünde el-parmak, %20’sinde aşk ve birleşim, %20’sinde im, %16,66’sında sığır sidiği, %16,66’sında bereket, %16,66’sında su yolu, %13,33’ünde kazayağı, %13,33’ünde merdiven, %13,33’ünde yıldız, %10’unda akrep, %10’unda baklava, %10’unda elibelinde, %6,66’sında testere, %6,66’sında bıçkır, %6,66’sında deve boynu, %6,66’sında koçboynuzu, %6,66’sında muska, %3,33’ünde çarpı, %3,33’ünde hayatağacı, %3,33’ünde küpe, %3,33’ünde sandık, %3,33’ünde okucu, %’ünde yaba motifi kullanıldığı tespit edilmiştir. Tabloda yer alan veriler analiz edildiğinde yöreye ait cicim ve zili örneklerinin çoğunluğunda pıtrak (%63,33) ve göz (%60) motiflerinin kullanıldığı söylenebilmektedir.
Kütahya ilinde yapılan araştırma sonucunda ulaşılan koleksiyonda yer alan cicim ve zili örnekleri bünyesinde oldukça çeşitli motif barındırmaktadır. Yörede dokumacılık yapan kaynak kişilere erişim sağlanamadığından dokumalarda yer alan motiflerin yöre ağzıyla kullanılan isimleri tespit edilememiştir. Motif isimlendirmeleri yazılı kaynaklara göre yapılmıştır. Bu isimlendirmelere ve Tablo 4’de yer alan bilgilere göre yöre dokumalarında en çok kullanılan motifler pıtrak (Fotoğraf 8-Çizim 11) ve göz (Fotoğraf 9-Çizim 12) motifiyken, en az kullanılan motiflerin çarpı, hayatağacı, küpe, sandık, okucu ve yaba motiflerinin olduğu anlaşılmıştır.
Bu motiflerin yanında çakmak (çengel), tarak, yedi bela, el-parmak, aşk ve birleşim, im, sığır sidiği, bereket, suyolu, kazayağı, merdiven, yıldız, akrep, baklava, elibelinde, testere, bıçkır, deve boynu, koçboynuzu ve muska motiflerinin de yer aldığı belirlenmiştir.
3.5. Dokumaların Renk Özellikleri
Tablo 5 değerlendirildiğinde yöre dokumalarının atkı ipliklerinin %63,33’ü siyah, %43,33’ü kırmızı, %43,33’ü kahverengi, %33,33’ü krem, %23,33’ü turuncu, %20’si koyu gri, %6,66’sı açık gri, %6,66’sı bordo, %6,66’sı sarı, %3,33’ü mor, %3,33’ü pembe, %3,33’ü yeşil renklidir. Veriler analiz edildiğinde yöreye ait cicim ve zili dokumalarının atkı ipliklerinde en çok siyah renkli (%63,33) iplik kullanıldığı söylenebilmektedir. Tablo 6 incelendiğinde cicim ve zili örneklerin çözgü ipliklerinin %60’ı krem, %26,66’sı siyah, %10’unda kahverengi, %3,33’ünde koyu gri renklerin kullanıldığı anlaşılmaktadır. Çizelgede yer alan değerler incelendiğinde Kütahya yöresi cicim ve zili örneklerin çözgü ipliğinde en çok krem renkli (%60) iplik kullanıldığı tespit edilmiştir. Tablo 7 değerlendirildiğinde dokuma örneklerinin desen ipliklerinde %100’nde krem, %90’nında turuncu, %86,66’sında kırmızı, %46,66’sında sarı, %40’ında lacivert, %36,6’sında yeşil, %33,33’ünde siyah, %30’unda pembe, %26,66’sında açık gri, %26,66’sında koyu gri, %23,33’ünde bordo, %3,33’ünde mor, %3,33’ünde beyaz, %3,33’ünde kahverengi iplik kullanıldığı belirlenmiştir. Elde edilen veriler incelendiğinde Kütahya yöresi cicim ve zili örneklerinin desen ipliklerinin tamamında krem renkli iplik kullanıldığı söylenebilmektedir.
Araştırma esnasında koleksiyoner’den edinilen bilgilere göre; 50-60 yıl öncesine kadar dokumalarda doğal boyalı ipliklerin kullanıldığı, sentetik boyaların ortaya çıkışıyla toz boyalarla renklendirmelerin yapıldığı tespit edilmiştir. Günümüzde boyamalar toz boyalar ile yapılsa bile krem, siyah ve kahverengi ipliklerin hayvanların kendi yün renklerinin olduğu anlaşılmıştır.
3.6. Dokumaların Hammadde Özellikleri
Tablo 8 incelendiğinde dokumalarda kullanılan atkı ipliklerinin %50’si yün iplik ile %40’ı keçi kılı iplik ile, %6,66’sı keçi kılı ve yün karışımı iplik ile, %3,33’ü ise pamuk iplik kullanılarak üretildiği tespit edilmiştir. Veriler incelendiğinde Kütahya yöresi cicim ve zili örneklerinin atkı ipliklerinde çoğunlukla yün iplik (%50) kullanıldığı söylenebilir. Yörede üretilen cicim ve zili örneklerin çözgü ipliklerinin % 46,66’sı yün iplikten, %33,33’ü pamuk iplikten, %20’si keçi kılı ve yün karışımı iplikten oluşmaktadır. Çizelgeye göre Kütahya yöresi cicim ve zili örneklerinin çözgü ipliklerinde çoğunlukla yün iplik (%46,66) kullanıldığı söylenebilir. İncelenen dokumaların desen ipliklerinin ise tamamının yün olduğu belirlenmiştir.
Geçimini genellikle sanayi ve tarım ile sağlayan ilde tarımın yapılmadığı bölgede hayvancılık yapılmaktadır. Koyun, keçi, sığır ve manda üretimi yapılan ilde koyun ve keçilerin kılından dokumalar yapılmaktadır.
3.7. Dokumaların Boyut Özellikleri
Dokumalar boyut ölçümü esnasında yer yaygısı ve küçük boyutlu dokumalar olarak gruplandırılmış ve tabloya aktarılmıştır. Tablo 9. incelendiğinde yörede 23 adet yer yaygısı olarak kullanılan dokumaların en uzunluğunun %60,86’sında 1,50-1,99 m., %34,78’inde 2,00-2,49 m., %4,34’ünde 1,00-1,49 m. uzunluğu arasında olduğu, 4 adet küçük boyutlu dokumaların yarısının 0,50-0,99 m., diğer yarısının ise 1,00-1,49 m. uzunluk arasında olduğu belirlenmiştir. Dokumaların boy uzunluğunun ise; yer yaygılarında %65,21’inin 2,50-2,99 m., %21,73’ünün 3,00 m. ve üzeri, %8,69’unun 2,00-2,49 m. ve %4,34’ünün 1,50-1,99 m. arasında olduğu, 4 adet küçük boyutlu dokumaların yarısının 1,00-1,49 m., diğer yarısının ise 1,50-1,99 m. uzunluk arasında olduğu belirlenmiştir. Yörede karşılaşılan örnekler içerisinde bu sınıflandırmalarda yer almayan üç dokuma; ekmek mendili (ita-iteği) olarak kullanılan dokumanın eni 0,97 m. iken boyu 1,18 m. uzunluğa, çuval olarak kullanılan dokumanın eni 0,67 m. iken boyu 1,07 m. uzunluğa, yolluk olarak kullanılan dokumanın ise eni 0,77 m. boyu ise 3,39 m. uzunluğa sahip olduğu görülmektedir.
4. DEĞERLENDİRME
Çalışma kapsamında, farklı kaynakların taranması sonucunda incelenen dokumaların diğer yöre cicim, zili örnekleriyle çeşitli yönlerden benzerlik taşıdıkları tespit edilmiştir. Dokumalar Anadolu’nun farklı yörelerinde dokunmuş olan cicim ve zili örnekleriyle motif ve kompozisyon bakımından karşılaştırıldığında;
Raporlu zemin kompozisyon özelliğine sahip Örnek No 1 (Fotoğraf 36) olan dokuma ile Güre’nin yapmış olduğu Çanakkale Yenice Yöresi Suuçtu Köyü (Fotoğraf 37) adlı çalışmada yer alan dokuma örneği ve Erdek’in yapmış olduğu Kütahya ili Aslanapa ilçesi Çakmak Köyü (Fotoğraf 38) adlı çalışmasında yer alan dokuma örneğiyle zemin kompozisyonu açısından benzerlik görülmektedir.
Araştırma kapsamında incelenen örneklerden raporlu zemin kompozisyonuna sahip Örnek No 2 (Fotoğraf 39) olan dokumanın zemininde yer alan yıldız motifleriyle Soysald’nın yapmış olduğu çalışmada Ege Bölgesinde (Fotoğraf 40) yapılan zili örneğinde yer alan yıldız motifleri ve Onuk’un yapmış olduğu çalışmada yer alan Silifke Yöresi dokuma (Fotoğraf 41) örneğinde yer alan yıldız motifleri ile benzerlik gösterdiği söylenebilmektedir.
İncelenen dokumalardan Örnek No 3 (Fotoğraf 42) olan dokuma örneği kompozisyon ve zeminde kullanılan motif özelliklerine göre Deniz ’in yapmış olduğu çalışmasında yer alan Ayvacık Behramkale Köyünde üretilen dokuma (Fotoğraf 43) ile benzerlik göstermektedir. Dokumaların her ikisinde de motifler zemin kompozisyonunu oluştururken diyagonal şekilde sıralanmaktadır.
Örnek No 5 (Fotoğraf 44) olan dokuma örneği Taş (2009)’ın yapmış olduğu çalışmada yer alan Adıyaman Çelikhan’da üretilen dokuma (Fotoğraf 45) örneğiyle zemin kompozisyonunu oluşturan ana motif ve kompozisyon özelliği açısından benzerdir.
Yollu (Şeritli) kompozisyon özelliğine sahip Örnek No 6 (Fotoğraf 46) olan ve çuval olarak kullanılan dokuma zeminde yer alan motif, kompozisyon ve renk özellikleri bakımından Eroğlu’nun yapmış olduğu çalışmada yer alan Akseki yöresinde üretilen ve kullanım amacı yine çuval olan dokuma (Fotoğraf 47) ile benzer özelliklere sahiptir.
5. SONUÇ
Günümüzde teknolojinin gelişmesiyle Anadolu’nun her köşesinde olumsuz etkilenen el dokumacılığı, Kütahya ilinde de gerileyerek yok olma noktasına gelmiştir. El halıcılığı ile ünlü olan Kütahya ilinin merkezinde düz dokumacılık yapan birine rastlanmamıştır. Araştırma esnasında yörede eskiden dokumacılıkla uğraşan koleksiyonerle karşılaşılmıştır. Koleksiyonerin deposunda yer alan dokuma örneklerinin kataloğunun oluşturulması önem kazanmıştır. Dokumalar incelendiğinde yöreye ait örneklerin tamamı seyrek motifli atkı yüzlü cicim tekniği kullanılarak yapılmıştır. Bunun yanında dokumaların bir kısmında ise düz ve çapraz zili teknikleri cicim tekniği ile birlikte kullanılarak üretilmiştir. Bir kısmı yıpranmış olan dokumalar uzman kişilerce onarılmamıştır. Dokumaların yıpranan kısımları koleksiyoner tarafından yama yapılmış ya da dikilerek sağlamlaştırılmaya çalışılmıştır.
Dokumalarda oldukça çeşitli motif örnekleri ile karşılaşılmaktadır. Bu motiflerden en çok kullanılanlar pıtrak ve göz motifidir. Yöredeki cicim ve zili örneklerinin kompozisyon özellikleri incelendiğinde çoğunluğunun raporlu zemin kompozisyon özelliğine sahip olduğu belirlenmiştir. Dokumaların kenar suyu özelliklerine gelindiğinde ise en çok kısa kenar suyunun yer aldığı anlaşılmaktadır. Yörede büyük boyutlu olarak üretilen dokumaların yanında küçük ebatlarda dokumalara da rastlanılmaktadır. Büyük boyutlu dokumalar yer yaygısı olarak kullanılırken küçük boyutlu olan dokumalar muhtemelen yörede seccade olarak kullanılmaktadır. Dokumaların boyut ölçümleri yapılırken aynı zamanda saçak uzunlukları da ölçülmüştür. Edinilen bilgilere göre dokumalarda kullanılan en uzun saçak uzunluğu 20 cm’dir. Örneklerde saçağı bulunmayan dokumalar da tespit edilmiştir. Saçağı bulunmayan dokumaların muhtemelen yıllar içerisinde uğradığı yıpranmadan dolayı günümüze ulaşamadığı düşünülmektedir.
Araştırma yapılan konu hakkında yapılan literatür ve görsel taraması sonucunda Kütahya yöresine ait cicim ve zili örneklerinin Çanakkale-Yenice, Kütahya-Aslanapa ilçesi-Çakmak Köyü, Ege Bölgesine ait bir dokuma, Silifke, Ayvacık-Behramkale, Adıyaman-Çelikhan’da üretilen dokumalar ile motif ve kompozisyon özellikleri açısından benzerlik gösterdiği tespit edilmiştir.
İncelenen dokumaların gelecek nesillere aktarılması için uygun saklama koşullarına sahip olması gerekmektedir. Araştırma yapılırken dokumaların içinde bulunduğu ortamın uygun olmadığı belirlenmiştir. Başlangıcında kataloglaması yapılan dokumaların sonrasında uzman kişilerce bakım ve onarımının yapılması gerektiği düşünülmektedir.
6. KAYNAKÇA
Balpınar Acar, Belkıs (1982). Kilim-Cicim-Zili-Sumak-Düz Dokuma Yaygıları, İstanbul: Eren Yayıncılık.
Aytaç, Çetin (1982). Orta Dereceli Kız Teknik Okulları El Dokumacılığı Temel Ders Kitabı, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Çetintaş, Cengiz (1989). Adım Adım Kütahya, Kütahya: Ekspress Gazetecilik ve Madencilik Ltd. Şti.
Deniz, Bekir (1998). Ayvacık (Çanakkale) Yöresi Düz Dokuma Yaygıları (Kilim- Cicim-Zili), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
Deniz, Bekir (2000). Türk Dünyasında Halı ve Düz Dokuma Yaygıları, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
Erdek, İbrahim (2017). “Aslanapa’daki Bazı Köylerde Tespit Edilen Dokumalar”, Kesit Akademi Dergisi 3(11), s.550-560.
Eroğlu, Mehmet Ali (2013). Akseki Çevresinde Tespit Edilen Çuval ve Heybe Dokumalar, (Yayımlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, İzmir.
Güre, Mülayim-Yarmacı, Hanife- Helvacı Tüzel, Şennur-Özen, Engin (2015). Çanakkale Yenice Yöresi El Sanatları, Ankara: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yayınları No:120.
Onuk, Taciser-Akpınarlı, H. Feriha- Ortaç, H. Serpil-Alp, K. Özlem (2004). Silifke Folkloru İşlemecilik, Dokumacılık, Örücülük, Halk Oyunları ve Giysiler, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Ölçer, Nazan. (1988). Türk İslam Eserleri Müzesi Kilimler, İstanbul: Eren Yayıncılık.
Soysaldı, Aysen. (2009). Düz Dokuma Teknikleri ve Teknik Desen Çizimleri (Kilim, Cicim, Zili-Sili, Sumak vb.), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Taş, Ela. (2009). Malatya Müzesi’nde Bulunan Düz Dokumalar, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.