1. GİRİŞ
Geleneksel tekstil sanatları, bir ulusun kültürünü simgeleyen ve tanıtan en önemli unsurdur. Ait olduğu ülkenin gelenek, görenek ve yaşam biçiminin nesilden nesille aktarılması ve geliştirilmesinde büyük rol oynar.[1] İlk çağlardan günümüze kadar gelen süreçte dokumacılık, insanlık tarihinde çok önemli bir yere sahiptir. Araştırmalara göre, düğümlü halı Orta Asya’da, Türklerin yaşadığı bölgelerde ortaya çıktığı ve buradan dünyaya yayıldığı bilinmektedir. Türk Halı Sanatı hakkında ilk önemli buluntu, Rus arkeolog C. İ. Rudenko tarafından, 1947-49 yılları arasında, Sibirya’da Altay Dağları eteklerinde, V. Pazırık Kurganından (oda mezar) çıkartılan ve günümüzde Pazırık halısı diye bilinen halıdır. M.Ö. III-II. yy.’da, Asya Hunları tarafından dokunduğu kabul edilmektedir.[2]
Halı dokumacılığı, düğümlerden oluşan, üzerinde genellikle bezemeler bulunan, havlı dokumadır.[3] Halı dokumaları; dokumacılık sanatının kirkitli havlı dokumalar grubunda yer almaktadır. Halılar, düğüm tekniğine göre, Türk ve İran düğümü olarak ayrılmaktadır. “Bilindiği gibi Türk düğümü iki çözgüye sarılarak oluşturduğu halde İran düğümü tek çözgüye sarılarak oluşturulmakta ve ilme ipliğinin diğer ucu yanındaki çözgüye sarılmadan alttan geçirilip serbest bırakılmaktadır”.[4]
Halı dokumacılığında kültürel özellikleri açısından önemli unsurların biri de motiflerdir. Motifler; fikri ifade eden ortak bir anlamı olan harf, kelime, şekil vb. öğelerden oluşan semboller, insanların duyu organları yoluyla anlamaları güç olan olayları ve olguları, anlam yüklemek için somut hale getiren gözle görülen her türlü göstergelerdir.[5] Yazının bulunmasından önce, motifler (semboller), ilk insanların anlayış ve inançlarının ifadesi, kişiler arasındaki iletişim, kuşaklar arasındaki mesaj iletilmesinde kullanılmıştır.[6] Motiflerin bir iletişim veya mesaj kuralı olduğuna dair Kazak halkında efsaneler var olduğu da tespit edilmiştir.[7] Kazak motifleri ile ilgili kaynakların ve araştırmaların az sayıda olmasından bu araştırmaya ihtiyaç duyulmuştur. Dolayısıyla Orta Asya’da yer alan Türklerin ata yurdu olan Kazakistan Cumhuriyeti’nin güney bölgesindeki halı motifleri araştırmanın konusunu oluşturmaktadır. Bu araştırmanın genel amacı; Türkistan Eyaleti’nde bulunan halıların motif özelliklerini inceleyerek bilimsel bir doküman ortaya koymaktır. Türkistan Eyaleti’nde el dokuması halıcılığının araştırılması, böyle bir çalışmanın az sayıda olması, el dokuması halı geleneğinin gelecek nesillere aktarılması ve yöresel kültürün evrensel kültürle buluşmasının sağlanması bu araştırmaya büyük bir önem kazandırmaktadır. Bu konuda 1999-2001 yıllarında T.C. Başbakanlık TİKA adına “Tika Aral Bölgesi El Halıcılığını Gelişini Geliştirme Projesi”ni merhum Doç.Dr. Tahsin Parlak yürütmüştür. Bu proje kapsamında, Kazakistan’ın Aral bölgesindeki el halıcılığı ile ilgili araştırma yapılmış ve 2002’de “Geleneksel Kazak Halı Sanatı ve Tika Aral Bölgesi El Halıcılığını Geliştirme Projesi” kitabı Tika yayını olarak basılmıştır. Bu eserde Kazak el halıcılığının tarihsel gelişimi, iplik özelliği, dokuma tekniği ve motif özellikleri vb. açıklanmıştır.
Araştırma yöresi olan Türkistan; büyük ve tarihi Türkistan’ın ortasında Kazakistan Cumhuriyeti’nin güneyinde bulunmaktadır. Araştırmalara göre Türkistan şehri II. yüzyılda kurulmuş ve eskiden Şavğar ve Yesi adılarını taşımıştır. Hoca Ahmet Yesevi’nin doğduğu ve yaşadığı kent olarak bilinmektedir. Kazakistan’ın UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne alınan ilk tarihi eseri olan ve XIV. yüzyılda Emir Timur tarafından inşa ettirilen Yesevi Türbesi, şehrin görkemli yapılarının başında gelmektedir. XIV. yüzyılda Hoca Ahmet Yesevi Türbesi’nin inşasından sonra Türk dünyasının dini merkezi haline gelmiştir. XV. yüzyıldan itibaren Türkistan şehri politik ve ekonomi merkezi ve 1598’de Kazak Hanlığı’nın başkenti olmuştur.[8], [9]
Kazakistan’ın İlk Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev, Güney Kazakistan eyaletinin adının Türkistan Eyaleti olarak değiştirilmesine ve eyalet merkezinin Türkistan kentine taşınmasına ilişkin karara 19 Haziran 2018’de imza atmıştır.[11]
Bu çalışmada yöntem olarak; el dokuması halı ile ilgili yapılan araştırmalar, makaleler taranmış ve Kazakistan’ın Türkistan Eyaleti’nde bulunan el dokuması halılarda kullanılan motifler incelenmiştir. Ayrıca Türkistan Eyaleti’nde yer alan Şolakkorgan, Karatau Köylerinde ve şehir merkezinde ulaşılabilen halı dokumacıları ile görüşülmüş ve 20 el dokuması halı üzerinde çalışılmıştır. Halılar ile ilgili bilgiler kaynak kişilerden öğrenilerek fotoğrafları çekilmiştir. Elde edilen veriler değerlendirilerek çalışma sürdürülmüştür.
2. TÜRKİSTAN EYALETİ’NDEKİ EL DOKUMASI HALILARININ ÖZELLİKLERİ
Bir milletin oluşumunun ana kaynaklarından biri de, milletle birlikte doğan ve birlikte yaşayan, zaman ilerledikçe gelişen kültürüdür. Kazak kültürü, manevi değerleri, halkın ulusal görünümü ve bilinci ile eski çağlardan nesilden nesille aktarılıp, günümüze kadar şekillenmiştir. Kültür, belirli bir etnik grubun, toplumun ve bireylerin ruhani arayışının, halkın bilgeliği ve ahlakının varlığıyla yüzyıllar boyunca biriktirilen yaratıcı mirasın bir ifadesidir. Kültür, maddi ve manevi olarak ikiye ayrılmaktadır.[12] Kazak halkın maddi kültürünün büyük bir kolu olan el halıcılığı Türkistan Eyaleti’nde de maddi kültürün ayrılmaz bir parçasıdır. El dokuması halı, yan yana ve paralel gelen çözgü ipliklerinin her çift teline; yün, ipek ipliğinden ilmek (düğüm) sıraları teşkil edilmesi ve en az bir sıra atkı atılıp sıkıştırılması ve bu şekilde üst üste ilmek sıralarının meydana getirilmesiyle oluşmaktadır.[13]
Kazak el dokuma halıcılığı dokuma özelliğine göre; yer yaygısı veya duvar askısı, heybe, çuval ve dar dokumalar şeklinde yapılmaktadır. Halı-torbaları ve dar havlı dokumaları yerde kolan dokuma tezgâhlarında, büyük halılar ise yatay veya dikey tezgâhlarda dokunmaktadır.[14]
El dokuması halılar, birçok aşamadan oluşan hazırlık çalışmaları ile başlar. Kırkım, yün tarama, iplik eğirme, iplik boyama, araçları hazırlama, dokuma tezgâhını kurma ve dokumayı yapmak gibi yoğun iş gücü içermektedir. Halı dokumacılığında ilk işlem olarak kullanılacak ipliğin hazırlanması gerekmektedir. İplik hazırlığı için özellikle ilkbaharda koyunlar nehir suyunda günde iki, üç kez yıkanarak çim ve tozlardan arınır.[15] Temizlenmiş koyunun yünü kırkılarak elyaf elde edilir. Araştırmalara göre, Kazak halkı halı dokumacılığında sadece koyun değil, keçi ve deve yünleri de kullanmışlardır. Yün kırkımından sonra tarama, bükme ve eğirme işlemlerinden geçirilir. Dokumada kullanılacak iplikler boyanarak dokumaya hazırlanır. Yöredeki kaynak kişilere göre, dokumuş oldukları halıların ipliklerini renklendirmek için sentetik toz boyaları kullanmışlardır.
Halı dokumalarına; Kazak dilinde “kilem” denilmektedir. Kazak halkı, halıyı yere sererse yaygı, duvara asarsa güzelliktir diye belirtmektedir.[17] 1990’lara kadar el dokuması halıcılık yaygın olarak evlerde üretilmiştir. 1991’deki Sovyet birliğinin dağılımından sonraki büyük kriz nedeniyle ev hanımları da çalışmak zorunda kalmışlardır. Böylece, evde üretim durdurulmuş, fabrikalarda seri üretimler yapılmıştır. 1990’lara kadar evde dokunan halılar genellikle büyük boyutlarda, eni 2-3m, boyu ise 3,5-4m’dir. Bu halıları aşağı yukarı 2 kişi 1 ay içerisinde dokumaktadır. Halı ve kilim el dokumacılığın kaybolmaması için üniversite, kolej ve el sanatları kurslarında eğitimler sürdürülmektedir. Bu kurum ve kuruluşlar geleneksel halı dokumacılığını öğreterek, geleneksel teknikle modern ve sanatsal düzende eserler üretilmektedir. Kazakistan genelinde halılar; yer yaygısı, duvar askısı, at üzerine konulan çanta (heybe) için kullanılmıştır. Ayrıca kolan dokumalarda daha güzel görünüm için bazı bölümleri halı dokumuşlardır. Bazı kolan dokumalarında sadece motiflere ilmek (düğüm) atarak boyut kazandırılmaktadır.
“Dokumalarda kullanılan bezemelerin konuları; geometrik, bitkisel, figürlü, nesneli, sembolik ve yazılı bezemeler olarak gruplandırılmaktadır”. Halı dokumacılığında kullanılan motifler; duyguları, fikirleri ve inançları ifade etme çabası olarak önemli bir yere sahiptir. Aynı zamanda motifler, form ile kompozisyonu oluşturan öğeler ve süslemenin birim biçimidir. Motifler, sevinci, mutluluğu, üzüntüyü, kederi, özlemi, gücü, olayları, olguları vs. anlatan ve mesaj ileten birer semboldür.[18]
Türkistan Eyaletindeki el dokuması halılarda farklı bezeme türleri de görülmektedir. Geometrik bezemelerden üçgen motifleri, bitkisel bezemelerden gül desenleri, sembolik bezemelerden yıldız motifi yaygındır. Halı dokuyucusu Orazkül Baymakhanova dokudukları halılardaki geleneksel motiflerin yanında fabrikasyon dokunmuş yatak örtüsü üzerindeki motifleri de kullandıklarını belirtmektedir.
Türkistan Eyaleti’ndeki el dokuması halı motiflerinin incelenmesi kapsamında yürütülen bu araştırmada, 20 adet Kazak halısı; ürün türü, kullanılan malzemeler, düğüm tekniği, boyutları, kalitesi ve motifleri kaynak kişilerden alınan bilgiler ve halılar üzerinde yapılan inceleme sonucunda belirlenmiştir. Örneklem olarak alınan halıların özellikleri şöyledir;
Örneklem olarak seçilen 20 halının özellikleri değerlendirildiğinde; Bu halıların 4 âdeti müzeden alındığından müze kayıtlarında XX. yy. olarak belirtilmiştir. Yörede araştırmacı tarafından tespit edilen 16 adet halı 1962 ile 1998 yılları arasında dokunmuştur. Halıların yıllara göre dağılımına bakıldığında 1960 yıllarına ait 5 halı, 1970 yıllarda 4 halı, 1980 yıllarda 6 halı, 1990 yıllarda ise 1 halı örneği mevcuttur. Buna göre araştırmada örneklem olarak incelenen Türkistan el dokuması halılarının XX. yüzyılın ikinci yarısında dokundukları tespit edilmiştir.
Yukarıdaki halıların kullanım alanları incelendiğinde %65’nin yer yaygısı, %30’unun duvar askısı ve %5’inin yolluk olduğu tespit edilmiştir. Buna göre çoğunlukla yer yaygısı dokunmaktadır.
İncelenen 20 adet halının atkısında %65 oranında pamuk, %15’inde deve ve keçi kılı karışımı, %10’unda yün, %5’inde pamuk ve yün karışımı iplik; çözgüde %70 oranında pamuk, %25’inde deve ve keçi kılı karışımı, %5’inde ipek ve pamuk karışımı iplik; ilmekte ise %95 oranında yün, %5’inde keçi kılı ve koyun yünü karışımı iplik kullanıldığı tespit edilmiştir.
İncelenen halılara düğüm tekniği açısından bakıldığında %100’ünde İran düğümü kullanılmaktadır. Yazıcıoğlu, Ergenekon ve Akpınarlı’nın yapmış oldukları bir deneysel çalışma sonucu makalelerinde, aynı özellikte dokunan halıların değerlendirilmesinde, İran ve Türk düğümü ile oluşturulan ilmelerde İran düğümü ile yapılanlarda iplik miktarının daha az kullanılmış olduğu tespit edilmiştir.[19]
Araştırma bölgesinde incelenen el dokuması halıların formları dikdörtgen yapıda ve büyük boyutta dokunmuştur. Bu halıların ayrı ayrı alınan en ve boy ölçütleri hesaplanmış ve elde edilen aritmetik ortalama değerleri Tablo 2’de verilmiştir.
Türkistan Eyaletindeki incelenen halı boyutları enlerinin x- 208,8cm, boy x- ise 337,85cm olduğu tespit edilmiştir.
Türkistan Eyaletindeki halıların motif özellikleri incelenmiş ve kullanılan motif isimleri Tablo 3’de sunulmuştur.
Tablo 3 incelendiğinde %80 çiçek motifinin çok yoğun kullanıldığı ve bunun yanı sıra şatırgül, su yolu, muska, sekiz yaprak, boynuz, dört kulak, buğday vs. motifleri tespit edilmiştir. Bir halı üzerinde kullanılan motif yoğunluğuna bakıldığında dokumacıların en çok 10 adet motif kullandıkları görülmektedir. Motif sayısı az görülen halılarda bile çiçek desenlerinin birçok örneğine rastlanmıştır. Buna göre Kazak halılarında çiçek motiflerinin yoğun olarak kullanıldığı tespit edilmiştir.
Halılarda kullanılan geleneksel motiflerin bazılarının özellikleri şöyledir; Çiçek motifi, hemen hemen her halıda kullanılmakta, sevgi anlamını ifade etmektedir (Fotoğraf 1). Bu motifler; gül, haşhaş, karanfil vb dir (Bkz. Bilgi formu 1, 2, 3, 4).
Şatırgül motifi; Büyük yapıda olan şatırgül motifi yıldız şekline benzemektedir (Fotoğraf 2). Bu motifin içerisinde çeşitli motifler yer almaktadır. Dört yönü kaplayan üst üste üçgenler olan muska motifine Kazakça “tumarşa” denilmektedir. Motifin merkezinde natüralist üslupta gül deseni yer almakta ve köşelerinde koç boynuzu motifi görmektedir. 2. fotoğrafdaki motifin dış kenarında Şatırgül motifi yer almıştır. Kaynak kişilerin anlattıklarına göre; büyük boyutta olduğundan dolayı şatırgül motifi olarak adlandırmışlardır. Kazakçadan Türkçeye çevirdiğimizde şatır – çadır, gül – çiçek anlamına gelmektedir. Koç boynuzu motifi bulunan köşelere omuz ismi verilmektedir (Fotoğraf 3). Kazak el dokuması halılarının genellikle merkezinde kullanılan bir motiftir.
Su motifi; halı kenar bordürlerinde kullanılan su motifinin anlamı, çok eski zamanlarda şehirlerini düşmanlardan korumak amaçlı şehir kenarını su ile doldururlarmış, bu da halılara yansımış, yani düşmanlar bizden uzak olsun anlamına gelmektedir (Fotoğraf 4).
Sekiz yaprak motifi; Kazak halılarında yoğun bir şekilde kullanılan geleneksel motiflerin biridir. Bu motif halının merkezindeki şatırgül motifinin kenarlarında veya zemin boşluklarında kullanılır. Halı üzerinde çeşitli boyutta ve renkte kullanılmıştır.
Muska motifinin halılara yansıması nazar inancına dayanmaktadır. Özellikle Kazak halkın inançlarına göre muska her türlü kötülüklerden, nazardan ve hastalıklardan korur. Başlangıçta muska bir totem olmuştur, İslamiyet’ten sonra muskalar Kur’an ayetleriyle birlikte kullanılmıştır. İşte bu inançlar Kazak halılarına da yansımıştır. Muska motifi; el dokuması halıların bordürlerinde veya Şatırgül motifinin içinde yer almaktadır (Fotoğraf 6).
Şatırgül motifinin içinde çoğunlukla bir yönünde muska motifi yer alırsa, diğer tarafında buğday motifi yer alır. Kaynak kişilerden alınan bilgilere göre; Rusların Kazak halkının mal varlıklarına el koyarak aç kalmalarına kadar yaptığı baskılardan dolayı ve yaşadıkları savaşlardan etkilenerek “Tanrı bizi ekmeğimizden ayırmasın” diyerek buğday motifini özellikle halı sanatında çok kullanmışlardır (Fotoğraf 7).
Koç boynuzu (Fotoğraf 8) ve boynuz motifi (Fotoğraf 9); ev hayvanları çok olsun, yani zengin olsun anlamında kullanılmıştır.
Türkistan halılarında boynuz motifi en çok kullanılan motiflerden biridir, çünkü halkın geçim kaynağını hayvancılık oluşturmuştur. Kasimanov yaptığı çalışmalarda boynuz motifinin sembol ve verilen isimlerini şöyle açıklamıştır:
Dünyanın dört yanını sembolize eden Dörtkulak motifi; bozkırın en yaygın ve en eski sembollerinden biridir. Bu motif boynuz motifin 4 tanesini bir arada eşkenar dörtgen yapıda yerleştirilmesinden oluşmuştur (Fotoğraf 10). Dörtkulak motifin orta kısmında farklı motifler kullanılmakta veya kenar boynuz motifleri de farklı olmaktadır.
SONUÇ VE ÖNERİLER
Kazakların “halının sırrı havında” dediği gibi, havı yüksek olan halıları yere sermişler, ince olanı da duvara asmışlardır. Araştırmada Türkistan Eyaleti bölgesindeki 20 adet geleneksel halı incelenmiştir. Bu halılar birbirinden farklı, motifleri zengin Türkistan kültürünün ayrılmaz bir parçasıdır. Araştırma sonucunda, Kazak halılarının oldukça büyük boyutta dokunduğu, en çok kırmızı rengi kullanıldığı, halıların %80 oranında sevgiyi ifade eden çiçek motifleri yer aldığı tespit edilmiştir.
Kazak halkı halılarında kullandıkları motiflere çeşitli anlam yükleyerek isimlendirmişlerdir. Verilen anlam yükleri inançları ve yaşam şartlarını yansıtmaktadır. Ancak, günümüzde motiflerdeki anlam yükleri neler olduğu unutulmuş olduğu da tespit edilmiştir. Örneğin, yörede şıtıra (Fotoğraf 11) ismi verilen nazardan, sıkıntılardan kullanıma inanılan motiflerin anlamını çok az kişi bilmektedir. Bu nedenle geleneksel motifli halıların kültürel değerleri genç kuşaklara aktarılması için kayıt altına alınması gerekmektedir. Geleneksel tekstil sanatı içinde el dokuması halıcılığı tanınması için fuarlar, sergiler ve sempozyumlar düzenlenmesi, bu araştırmanın yapılması ve eğitim kurumları için devletin destek vermeleri önerilmektedir.
KAYNAKÇA
Akpınarlı, H. Feriha (2000). “Motiflerin Dili”, Motif Dergisi, C. 6, S. 23, s.20-21.
Akpınarlı, H. Feriha ve Üner, İbrahim (2017). “İç Anadolu Bölgesi Halılarında Görülen Figüratif Sembol ve Motifler”, SDÜ Art-E Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi, C. 10, S. 20. s. 630-651.
Deniz, Bekir (2005). “Anadolu-Türk Halı Sanatının Kaynakları”, Sanat Tarihi Dergisi, S. XIV-1, Nisan, s.79-103.
Tural, Sadık (1999). İlmek’e Yansıyan Şiir : Halı-Kilim, Ankara: Bilig Yayınları.
Yazıcıoğlu, Yahşi; Ergenekon, Cavidan ve Akpınarlı, H. Feriha (1994). “Türk ve İran Düğümü İle Dokunmuş Halıların Bazı Teknolojik Özellikleri Bakımından Birbirlerine Göre Durumları”, Tekstil & Teknik, C. 10, S. 110, s. 46-50.
Yeşil, Zeliha Doğan (2016). Sivas İli Divriği İlçesi Avşarcık Köyü Halılarının İncelenmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Geleneksel Türk Sanatları Anasanat Dalı.
Әлім, О. (2014). “Қазақ Халқының Кілем Тоқу Дәстүріндегі Кейбір Беймәлім Аспектілері жөнінде”, Көрнекті ғалым-этнограф, т.ғ.д., проф. Халел Арғынбаевтың 90-жылдығына арналған «ІІ Арғынбаев оқулары» атты халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция материалдары, Құраст.: Б. Хинаят, Е.К. Рахимов; жауапты ред. А.Б. Қалыш. – Алматы: Қазақ университеті, 265-268 б. http://csmrk.kz/file-data/argynbaev-reading2014.pdf , 17.12.2018
Исаева, Ұ. (2010). “Қазақ тіліндегі Кілемге Қатысты Атаулардың Лексика Семантикалық Топтары”, Известия НАН РК, Серия Филологическая, №3, 88-90 б. http://nblib.library.kz/elib/library.kz/ journal/Isaeva0310.pdf , 15.12.2018
Қасиманов, Садық (1995). Қазақ Халқының Қол Өнері, Алматы: Қазақстан.
Kara Abdulvahap (2018). http://www.abdulvahapkara.com/yeni-kurulan-turkistan-eyaleti- bengu-ildeonemli-adim/ , 12.12.2018.
Raimbekova Aliia (2018). https://www.aa.com.tr/tr/dunya/kazakistanda-guney-kazakistan- eyaletininadi-turkistan-eyaleti-olarak-degistirildi/1179026 , 12.12.2018.
Türk Dünyası Belediyeler Birliği (2016). http://www.tdbb.org.tr/?p=8337&lang=tr , 28.04.2018
Құмырзақұлы Алтынбек (2017). http://e- history.kz/kz/project/ view/14?type=publicationproject&material_id=368#scontent , 28.04.2018