1. GİRİŞ
Anadolu, pek çok kültüre ev sahipliği yapmış önemli coğrafi merkezlerden biridir. İhtiyaçlar neticesinde ortaya çıkan el sanatları, bu topraklarda yerel kaynaklarla harmanlanarak çeşitlenmiş ve kültürel mirasın önemli parçasından biri olmuştur. Anadolu kadını, elde ettiği lifleri ipliğe dönüştürmüş ve şiş, tığ, firkete, oklava, mekik gibi gereçleri kullanarak, kenetlenmiş yüzeyler yapmayı başarmıştır. Bu ürünler kimi zaman kumaş, kimi zaman örgü ve kimi zaman da tamamlayıcı aksesuarlar olmuştur. Çeşitli sebeplerle gerçekleşen yer değiştirmeler, insanların gittikleri yerlere sanatlarını taşımasına, zaman içerisinde o yöre kültürüyle de harmanlanan yeni bir sanatın varolmasına vesile olmuştur. Konu ile ilgili Hülya Kaynar, her ülkenin, şehrin hatta köylerin gelenek göreneklerine göre geliştirdikleri, kendi coğrafi işaretlerini oluşturabilecek ürünlerin varolduğunu ve bu ürünler arasında süslemeye en yatkın olanlardan birinin de yöresel kıyafetler olduğunu yazmıştır.[1]
İnsan varoluşuyla beraber, özellikle çevresel faktörlerden korunmak amacıyla giyinme ihtiyacı duymuştur. İçinde bulunulan toplumun sosyal, kültürel, ekonomik yapısı, dini inanışları ve coğrafi etkileri, giyim kuşam şeklini belirleyen faktörler olmuştur. Başa giyilen, üst bedene giyilen, alt bedene giyilen, bele dolanan ve ayağa giyilenler şeklinde ifade edilen giyim elemanları yöresel kaynakların kullanımı ile bölgesel farklılıklar göstermiştir. Kenan Özbel, ayağa giyilen gruptaki çoraplar ile ilgili, Anadolu çorapları renk, motif ve malzeme bakımından her bölgede kendine göre ayrı bir karakter gösterir, diye yazmıştır.[2]
Pınar Arslan ve H. Feriha Akpınarlı ise çorapları, gündelik (kadın, erkek ve çocuk ölçülerinde), tören, çeyiz, gelin ve damat, yol, töre, asker çorapları olarak sınıflandırmış ve çorapların düz, ajurlu, desenli, renkli desenli teknikler kullanılarak örüldüklerini yazmışlardır.[3]
Çorap ve patikler büyük oranda şiş örgü teknikleri kullanılarak yapılmaktadır. H. Feriha Akpınarlı, şiş örücülüğünü; yün, tiftik, pamuk, sentetik gibi liflerden elde edilen ipliklerle şiş veya mil adı verilen araç üzerine hazırlanmış olan ilmeklerin oluşturulmasıyla meydana gelen yüzeylerdir, şeklinde tanımlamış ve şiş örücülüğü ile üretilen ve geleneksel nitelik taşıyan en önemli örgüler çorap örücülüğüdür, demiştir.[4]
Orta Asya’da yapılan arkeolojik kazılar, Türklerin milattan önceki tarihlerde de çorap örmeyi bildiklerini göstermektedir.[5] Günümüze kadar ait olduğu bölgenin kültürel kimliği ile şekillenen çoraplar, soğuk iklim şartlarının yaşandığı her yerde önemini korumaktadır. Sert iklime sahip olan Sivas, geleneksel giyim kuşamı ile öne çıkan illerimizden biridir. Bu araştırma ile çalışma evreni kapsamında önemli giyim elemanlarından olan çorap-patik örücülüğünün geç dönem örnekleri kayıt altına alınmıştır.
2. YÖNTEM
07-27.04.2021 tarihleri arasında yapılan bu çalışmada, alan araştırması yapılarak tarama modeli uygulanmış ve betimleme yapılmıştır. Bazı çorap ve patiklerin yöresel karakterinin belirlenmesi, motiflerin korunması ve yaşatılması amaçlanmıştır. Çalışma evrenini Sivas il merkezi, Hafik İlçesi Yeniköy ile Yıldız Beldesi oluşturmuştur. Araştırmaya konu 25 adet ürün (19 adet çorap, 6 adet patik) ile ilgili “gözlemin yapıldığı yer, sahibi, ürünü yapan kişi, gözlem yapılan tarih, tahmini örme tarihi, ürün / boyutları, kullanılan iplik çeşidi, örgü tekniği, renkler, motifler, kompozisyon” özelliklerini kapsayan gözlem formu oluşturulmuştur. Motiflerin ürünlere göre dağılımı incelenirken (n) toplam ürün sayısını, (f) ise motif kullanım sayısını ifade etmiştir. Konu ile ilgili kaynak kişilerle görüşülerek yerel bilgiler toplanmış, ürün fotoğrafları çekilmiş, motifler dijital ortamda düzenlenerek kayıt altına alınmıştır.
3. ÇORAP VE PATİKLERİN MOTİF, RENK VE KOMPOZİSYON ÖZELLİKLERİ
El örgüsü çorap ve patiklere asıl karakteristik özellik, üzerine uygulanan renk ve motiflerle kazandırılır. Taciser Onuk ve Feriha Akpınarlı da motif ve sembollerin kültürel bir görev üstlendiğini, onu giyenin bağlı olduğu toplumu, unutulmayan olayları, sosyal ve medeni durumunu, ayrıca doğum, ölüm, evlenme gibi hayatın çeşitli devrelerini yansıttığını belirtmişlerdir.[6]
Araştırma evreni içerisinde günlük kullanım ve özel günler için (damat, gelin, kaynana, kaynata çorapları) tasarlanan el örgüsü çorap-patikler 1976-2021 tarihleri arasında örülmüştür. Ürünler yün iplik, sentetik iplik veya her ikisi birlikte kullanılarak yapılmıştır. Ana gövde beş (5) adet şiş ile örülmüş, bazı örneklerde kenar çevirme ya da süslemeler tığ ve iğne işi ile tamamlanmıştır.
Çoraplar, burun kısımlarından başlangıç ilmeği atılarak başlanır. Başlığa kadar desene uygun örgü teknikleri kullanılarak boru şeklinde örülür ve topuk hizasına gelindiğinde, farklı renkte bir ip geçirilerek, topuk yeri belli edilir. Bu noktada çorabın özelliğine uygun olarak arttırma, eksiltme, kapatma gibi biçimlendirme işlemleri de yapılır. Farklı renkte bağlanan ipin yerine beş (5) şiş geçirilerek, topuk için uygun desen yerleştirilir. İki kenardan eksiltme yaparak topuk örme işi tamamlanır (Şekil:1). Süsleme ve desenlemede ise düz, desenli, ajurlu ve renkli desenli temel örgü işlemleri uygulanır.[8]
Yer: Sivas- Merkez
Sahibi: Mine YÜCE
Ürünü yapan kişi: İkramiye YILMAZ
Gözlem tarihi: 13.04.2021
Tahmini örme tarihi: 2000
Ürün / Boyutları: Kadın- erkek çorabı / 14 x 58 cm
Kullanılan iplik çeşidi: Sentetik iplik
Örgü tekniği: Renkli desenli ve düz örgü
Renkler: Krem, kırmızı, siyah, mavi, sarı
Motifler: Böğrekli kıvrık, yürütme
Kompozisyon: Çorabın ön ve arka yüzü, düşey eksene göre simetrik formda tasarlanan “böğrekli kıvrık” motifinin sütunlar şeklinde sıralanmasından oluşmuştur. Tabanı “yürütme” motifi ile doldurulan çorabın burun ve başlık bölümleri sade bırakılmıştır. Yürütme, örgü esnasında iplerin yürütülerek ilerletilmesi nedeniyle bu ismi almıştır.
Yer: Sivas- Merkez
Sahibi: Mine YÜCE
Ürünü yapan kişi: İkramiye YILMAZ
Gözlem tarihi: 13.04.2021
Tahmini örme tarihi: 1999
Ürün / Boyutları: Orta yaş kadın-erkek çorabı / 12 x 32 cm
Kullanılan iplik çeşidi: Sentetik iplik
Örgü tekniği: Renkli desenli ve düz örgü
Renkler: Pembe, krem
Motifler: Çift kekül, kekül, yürütme
Kompozisyon: Çorabın ön ve arka yüzünde, balıksırtı şeklinde düşey eksene göre simetrik tasarlanan “çift kekül” motifi hakimdir. Tabanı “yürütme” motifi ile doldurulan çorabın burun ve başlık bölümleri sade bırakılmış, burun ile ayak bölümü “kekül” motifi ile birbirinden ayrılmıştır. Kekül, yerel olarak alına doğru kesilmiş kısa saç olan perçem ya da kâkül anlamlarında kullanılmıştır.
Yer: Sivas- Merkez
Sahibi: Mine YÜCE
Ürünü yapan kişi: İkramiye YILMAZ
Gözlem tarihi: 13.04.2021
Tahmini örme tarihi: 2000
Ürün / Boyutları: Kaynana çorabı / 11 x 31 cm
Kullanılan iplik çeşidi: Sentetik iplik
Örgü tekniği: Renkli desenli ve düz örgü
Renkler: Kırmızı, siyah, açık ve koyu yeşil, beyaz, eflatun, mavi
Motifler: Ceviz cıynağı aşuk, kekül, yürütme
Kompozisyon: Yatay eksende paralel olarak üst üste yerleştirilen tahtalar, farklı zemin rengi ve “kekül” motifi ile birbirinden ayrılmıştır. Çorap üst yüzü, bir sırada “aşuk” diğer sırada “ceviz cıynağı” motifinin yan yana ötelemeli yerleşiminden meydana gelirken, çorap tabanı “kekül” ve “yürütme” motifleri ile doldurulmuştur. Ceviz cıynağı, ortadan ikiye ayrılan cevize benzetildiği için bu ismi aldığı belirtilmiştir.
Ceviz cıynağı (beksimet), Zara’da ceviz kıynağı olarak bilinir ve bu nakışı giyen kadın mutlaka kaynanadır.[9]
Yer: Sivas- Merkez
Sahibi: Mine YÜCE
Ürünü yapan kişi: İkramiye YILMAZ
Gözlem tarihi: 13.04.2021
Tahmini örme tarihi: 1998
Ürün / Boyutları: Kadın patiği / 10 x 24 cm
Kullanılan iplik çeşidi: Sentetik iplik
Örgü tekniği: Renkli desenli, düz örgü ve tığ işi
Renkler: Lacivert, sarı
Motifler: Kırk budak, kör göççe, tek kıvrım, yürütme
Kompozisyon: Patik, ağız kısma uygulanan tığ işi ile tamamlanmıştır. Lacivert zemine sarı renk desen verilen patikte, burun kısmı yatay eksenli “tek kıvrım” motifi ile tasarlanmıştır. Ayak ön üst bölümü “kırk budak” adı verilen motif ile doldurulurken, yanlarda dikey eksenli “kör göççe”, tabanda ise “yürütme” modelleri uygulanmıştır. Yerel dilde göz anlamında kullanılan göççe, nazar ve kem gözlerden korunmak üzere “kör göççe/ kör göz” olarak ifade edilmektedir.
Yer: Sivas- Merkez
Sahibi: Mine YÜCE
Ürünü yapan kişi: İkramiye YILMAZ
Gözlem tarihi: 13.04.2021
Tahmini örme tarihi: 1996
Ürün / Boyutları: Damat çorabı / 12 x 46 cm
Kullanılan iplik çeşidi: Sentetik iplik
Örgü tekniği: Desenli ve düz örgü
Renkler: Krem
Motifler: Altmış akıl yetmiş fikir
Kompozisyon: Çorap, burun ve başlık kısma uygulanan lastik modeli ile tamamlanmıştır. Tabanı tamamen düz örgü tekniği ile desensiz bırakılırken, ayak üst, bileklik ve konç bölümleri “altmış akıl yetmiş fikir” modeli ile doldurulmuştur.
“Atmış akıl, yetmiş fikir” motifi; damadın, akıllı fikirli, söz sahibi az konuşan fakat sözü dinlenen bir kişi olmasını dilemek için yapılmaktadır.[10]
Yer: Sivas- Merkez
Sahibi: Mine YÜCE
Ürünü yapan kişi: İkramiye YILMAZ
Gözlem tarihi: 13.04.2021
Tahmini örme tarihi: 2021
Ürün / Boyutları: Erkek çorabı / 12 x 46 cm
Kullanılan iplik çeşidi: Sentetik iplik
Örgü tekniği: Renkli desenli ve düz örgü
Renkler: Beyaz, sarı, eflatun, kırmızı, mavi, bordo, yeşil, mor
Motifler: Kırk budak, çatal kıvrım, kıvrım, ceviz cıynağı, aşuk, deli yılan, kör göççe, yürütme, kekül
Kompozisyon: Ayak üst bölümünde burundan başlığa sırasıyla “aşuk, çatal kıvrım, ceviz cıynağı, deli yılan, kırk budak” ve dört köşesine “kör göççe” yerleştirilmiş “kıvrım” ile tabanda “yürütme” modeli görülmektedir. Yatay eksende yan yana ötelemeli olarak yerleştirilen bu motifler “kekül” ile birbirlerinden ayrılmıştır. Çorapta burun, topuk ve başlık kısımları tek renk ve desensiz bırakılmıştır.
Yer: Sivas- Merkez
Sahibi: Mine YÜCE
Ürünü yapan kişi: İkramiye YILMAZ
Gözlem tarihi: 13.04.2021
Tahmini örme tarihi: 2001
Ürün / Boyutları: Kadın patiği / 11 x 25 cm
Kullanılan iplik çeşidi: Sentetik iplik
Örgü tekniği: Renkli desenli, düz örgü ve tığ işi
Renkler: Siyah, beyaz, kırmızı
Motifler: Böğrekli kıvrık, göççeli yürütme
Kompozisyon: Burun ve topuk bölümleri tek renkli-desensiz bırakılan patik, ağız kısma uygulanan tığ işi ile tamamlanmıştır. Ayak ön üst bölümü dikey eksende ötelemeli olarak yerleştirilen “böğrekli kıvrık” modeli ile süslenirken, tabanda almaşık düzendeki “göççeli yürütme” görülmektedir.
Yer: Sivas- Merkez
Sahibi: Mine YÜCE
Ürünü yapan kişi: İkramiye YILMAZ
Gözlem tarihi: 13.04.2021
Tahmini örme tarihi: 2003
Ürün / Boyutlar: Kadın patiği / 11 x 22 cm
Kullanılan iplik çeşidi: Sentetik iplik
Örgü tekniği: Renkli desenli ve düz örgü
Renkler: Krem, yeşil, siyah, bordo
Motifler: Kiraz, sübüra, çatal kıvrım
Kompozisyon: Çatal kıvrım yatay eksende ötelemeli olarak tam tur atarken, kiraz motifi sadece ayak üst ve ağız çevresinde kullanılmıştır. Ayak alt bölümünde ise iki sıra yatay şeritler şeklindeki “sübüra” motifi, topuk bölümünün tamamını kaplamış durumdadır.
Yer: Sivas- Merkez
Sahibi: Mine YÜCE
Ürünü yapan kişi: İkramiye YILMAZ
Gözlem tarihi: 13.04.2021
Tahmini örme tarihi: 2000
Ürün / Boyutları: Kadın patiği / 11 x 22 cm
Kullanılan iplik çeşidi: Sentetik iplik
Örgü tekniği: Renkli desenli ve düz örgü
Renkler: Yeşil, beyaz, kırmızı, siyah, açık pembe
Motifler: Tazı kuyruğu, yürütme
Kompozisyon: Patikte ayak üst bölümü yatay eksende yan yana ötelemeli yerleştirilmiş “tazı kuyruğu” ile süslenirken tabanı “yürütme” motifi doldurmuştur.
Yer: Sivas- Merkez
Sahibi: Mine YÜCE
Ürünü yapan kişi: İkramiye YILMAZ
Gözlem tarihi: 13.04.2021
Tahmini örme tarihi: 2020
Ürün / Boyutları: Kadın çorabı / 12 x 45 cm
Kullanılan iplik çeşidi: Sentetik iplik
Örgü tekniği: Renkli desenli, düz örgü ve tığ işi
Renkler: Siyah, pembe, beyaz, sarı, kırmızı, mavi, gri, mor
Motifler: Çatal kıvrım, kekül, kabak çiçeği, ceviz cıynağı, aşuk, yürütme
Kompozisyon: Ayak üst bölümünde burundan başlığa sırasıyla “aşuk, çatal kıvrım, ceviz cıynağı”, konçta “kabak çiçeği, çatal kıvrım”, tabanda ise “yürütme” motifleri yatay eksende yan yana ötelemeli olarak yerleştirilmiştir. Bu motifler çorabın tüm bölümlerinde “kekül” ile birbirlerinden ayrılmıştır. Çorapta burun ve topuk kısımları tek renk ve desensiz bırakılmıştır
Yer: Sivas- Yıldız
Sahibi: Ayşe TEMEL
Ürünü yapan kişi: Cennet TEMEL
Gözlem tarihi: 13.04.2021
Tahmini örme tarihi: 2021
Ürün / Boyutları: Çocuk çorabı / 3 x 11 cm
Kullanılan iplik çeşidi: Sentetik iplik
Örgü tekniği: Düz örgü ve iğne işi
Renkler: Beyaz, siyah, bordo
Motifler: Göz
Kompozisyon: Çorap, tek renkli ve desensiz olarak tamamlanmıştır. İğne ile ayak ön üst bölümüne dikey eksende ötelemeli olarak “göz” motifi işlenerek tamamlanmıştır. Ayak tabanı ise, yalın bırakılmıştır.
Yer: Sivas- Yıldız
Sahibi: Ayşe TEMEL
Ürünü yapan kişi: Cennet TEMEL
Gözlem tarihi: 07.04.2021
Tahmini örme tarihi: 2000
Ürün / Boyutları: Yaşlı kadın çorabı / 12 x 53 cm
Kullanılan iplik çeşidi: Yün iplik
Örgü tekniği: Renkli desenli ve düz örgü
Renkler: Krem, siyah, yeşil, bordo, lacivert, kahverengi, kırmızı, pembe
Motifler: Aşuk, küpeli, elibelinde, yürütme
Kompozisyon: Ayak üst ve konç bölümleri “aşuk”, topuk “küpeli, aşuk”, ayak tabanı ise “yürütme ve ‘‘elibelinde” motiflerinin yatay eksende yan yana ötelemeli olarak yerleştirilmesinden oluşmuştur. Çorabın burun kısmı siyah ve desensiz bırakılmıştır. Başlık kısmı ise yeşil, kahverengi, lacivert ve pembe renklerin aralarına krem zemin gelecek şekilde yatay şeritlerden oluşan lastik model uygulanmıştır.
Yer: Sivas- Yıldız
Sahibi: Ayşe TEMEL
Ürünü yapan kişi: Arife BAL
Gözlem tarihi: 07.04.2021
Tahmini örme tarihi: 1986
Ürün / Boyutları: Damat çorabı / 12 x 53 cm
Kullanılan iplik çeşidi: Yün iplik
Örgü tekniği: Renkli desenli ve düz örgü
Renkler: Krem, siyah
Motifler: Kara bükme
Kompozisyon: Ayak ön üst ve konç arka bölümü dikey eksende ötelemeli olarak “kara bükme” motifi ile bezenirken, tabanı tek renk ve desensiz bırakılmıştır.
Yer: Sivas- Yıldız
Sahibi: Ayşe TEMEL
Ürünü yapan kişi: Arife BAL
Gözlem tarihi: 07.04.2021
Tahmini örme tarihi: 1986
Ürün / Boyutları: Kaynata Çorabı / 12 x 53 cm
Kullanılan iplik çeşidi: Yün iplik
Örgü tekniği: Renkli desenli ve düz örgü
Renkler: Krem, siyah
Motifler: Zencir, yan bükme
Kompozisyon: Ayak ön üst ve konç arka bölümü dikey eksende iki sıra olacak şekilde zikzak görünümlü “zencir” motifi ile bezenirken, ortaya siyah renkte “yan bükme” yerleştirilmiştir. Çorap tabanı tek renk ve desensiz bırakılmıştır.
Yer: Sivas- Yıldız
Sahibi: Ayşe TEMEL
Ürünü yapan kişi: Arife BAL
Gözlem tarihi: 07.04.2021
Tahmini örme tarihi: 1986
Ürün / Boyutları: Erkek çorabı / 12 x 56 cm
Kullanılan iplik çeşidi: Yün iplik
Örgü tekniği: Desenli ve düz örgü
Renkler: Krem
Motifler: Zencir
Kompozisyon: Ayak ön üst ve konç arka bölümü dikey eksende iki sıra olacak şekilde zikzak görünümlü “zencir” motifi ile bezenmiş, çorap tabanı tek renk ve desensiz bırakılmıştır.
Yer: Sivas- Yıldız
Sahibi: Ayşe TEMEL
Ürünü yapan kişi: Cennet TEMEL
Gözlem tarihi: 07.04.2021
Tahmini örme tarihi: 2020
Ürün / Boyutları: Damat çorabı / 13 x 58 cm
Kullanılan iplik çeşidi: Sentetik iplik
Örgü tekniği: Renkli desenli ve düz örgü
Renkler: Beyaz, siyah, bordo
Motifler: Kara bükme, bacaklı
Kompozisyon: Ayak ön üst ile konç bölümünde düşey eksene göre geometrik merkeze “kara bükme”, onun her iki tarafına simetrik olarak da “bacaklı” motifi yerleştirilmiştir. Taban ve topuk desensiz tercih edilirken, başlık kısmında siyah ve bordo renklerin aralarına beyaz zemin gelecek şekilde yatay şeritlerden oluşan lastik model uygulanmıştır.
Yer: Sivas- Yıldız Sahibi: Ayşe TEMEL
Ürünü yapan kişi: Cennet TEMEL
Gözlem tarihi: 07.04.2021
Tahmini örme tarihi: 2000
Ürün / Boyutları: Kaynana Çorabı / 13 x 62 cm
Kullanılan iplik çeşidi: Yün iplik
Örgü tekniği: Renkli desenli ve düz örgü
Renkler: Krem, siyah, bordo, lacivert, yeşil, pembe
Motifler: Beksimet (ceviz cıynağı), sübüra
Kompozisyon: Ayak üst, topuk ve konç bölümleri yörede “beksimet” olarak da ifade edilen ceviz cıynağı, taban ise “sübüra” motifinin yatay eksende yan yana ötelemeli olarak yerleştirilmesinden oluşmuştur. Çorabın burun kısmı siyah ve desensiz bırakılmıştır. Başlık kısmı ise bordo ve siyah renklerin aralarına krem zemin gelecek şekilde yatay şeritlerden oluşan lastik model uygulanmıştır.
Yer: Sivas- Yıldız
Sahibi: Ayşe TEMEL
Ürünü yapan kişi: Cennet TEMEL
Gözlem tarihi: 07.04.2021
Tahmini örme tarihi: 2000
Ürün / Boyutları: Gelin çorabı / 11 x 53 cm
Kullanılan iplik çeşidi: Yün iplik
Örgü tekniği: Renkli desenli ve düz örgü
Renkler: Krem, kahverengi, siyah, pembe, lacivert
Motifler: Küpeli, yürütme, suyolu, sübüra
Kompozisyon: Ayak üst, topuk ve konç bölümleri “küpeli” motifinin yatay eksende yanyana dalgalı formu ile bezenmiştir. Çorapta, burun ile ayak alt bölümü “sübüra”, üst bölümü ise “suyolu” motifi ile birbirinden ayrılırken, aynı motif topuk uç kısmında da görülmüştür. Tabana “yürütme” motifi, başlık kısmına ise kahverengi ve siyah renklerin aralarına krem zemin gelecek şekilde yatay şeritlerden oluşan lastik model uygulanmıştır.
Yer: Sivas- Yıldız
Sahibi: Ayşe TEMEL
Ürünü yapan kişi: Cennet TEMEL
Gözlem tarihi: 07.04.2021
Tahmini örme tarihi: 2005
Ürün / Boyutları: Kadın patiği / 11 x 26 cm
Kullanılan iplik çeşidi: Sentetik iplik
Örgü tekniği: Renkli desenli ve düz örgü
Renkler: Siyah, beyaz, kırmızı, mavi
Motifler: Kiraz, sübüra
Kompozisyon: Ayak üst bölümü “kiraz” ve “sübüra” motiflerinin yatay eksende üst üste sıralanmasından oluşurken, taban sadece “sübüra” ile bezenmiştir.
Yer: Sivas- Yıldız
Sahibi: Ayşe TEMEL
Ürünü yapan kişi: Cennet TEMEL
Gözlem tarihi: 07.04.2021
Tahmini örme tarihi: 2005
Ürün / Boyutları: Kadın patiği / 11 x 26 cm
Kullanılan iplik çeşidi: Sentetik iplik
Örgü tekniği: Renkli desenli ve düz örgü
Renkler: Siyah, beyaz, kırmızı, mavi
Motifler: Yürütme-kelebek-kâtip güvercini
Kompozisyon: Ayak üst bölümünde düşey eksene göre geometrik merkezli “yürütme” motifleri tasarlanmış, onun içi ve kalan diğer boşluklar ise “kelebek ve göççeli yürütme” ile doldurulmuştur. Taban “yürütme” motifinin dikey yönlü simetrik yerleşiminden oluşmuştur.
Yer: Sivas-Hafik -Yeniköy
Sahibi: Destegül ÇAĞLAR
Ürünü yapan kişi: Keziban ÇAĞLAR
Gözlem tarihi: 27.04.2021
Tahmini örme tarihi: 1976
Ürün / Boyutları: Kadın – Erkek çorabı / 13 x 54 cm
Kullanılan iplik çeşidi: Sentetik iplik, yün iplik
Örgü tekniği: Renkli desenli ve düz örgü
Renkler: Beyaz, bordo, mavi, pembe, siyah, yeşil, kavuniçi, sarı
Motifler: Kekül, yürütme, muskalı, yan bükme
Kompozisyon: Çorap, başlığa üç sıra halinde yatay olarak uygulanan “kekül” motifi ile tamamlanmıştır. Ayak üst bölümü ile koncun tamamında, düşey yönde sınırları “yan bükme” ile belirlenmiş “muskalı” modeli görülmüştür. Çorap tabanı ile topuk ise dikey eksende simetrik tasarlanmış “yürütme” motifi ile bezenmiştir.
Muskalı, Zara’da “genç delikanlıların giydiği çoraplardandır ve anneler, nazar değmesini önlemek amacıyla kendi oğullarına örerler. Muska şeklindeki üçgenlerin içinde şayet noktalar varsa bu delikanlı nişanlıdır. Üçgenlerin bazılarında yoksa sözlüdür ya da söz kesilmek üzeredir. Şayet nokta hiç konulmamışsa başı bağlı demektir”.[11]
Yer: Sivas-Hafik -Yeniköy
Sahibi: Destegül ÇAĞLAR
Ürünü yapan kişi: Keziban ÇAĞLAR
Gözlem tarihi: 27.04.2021
Tahmini örme tarihi: 1991
Ürün / Boyutları: Kadın çorabı / 13 x 54 cm
Kullanılan iplik çeşidi: Sentetik iplik
Örgü tekniği: Renkli desenli ve düz örgü
Renkler: Siyah, beyaz, sarı, yeşil, pembe, mavi, bordo
Motifler: Deli kıvrım, kekül, saçbağı, yürütme, yan bükme,üçgen
Kompozisyon: Çorap, başlığa üç sıra halinde yatay olarak uygulanan “kekül” motifi ile tamamlanmıştır. Ayak üst bölümü ile koncun tamamında, düşey yönde sınırları “yan bükme” ile belirlenmiş bir sırada “deli kıvrım”, diğer sırada “saçbağı” modelinin ötelemeli yerleşimi görülmüştür. Çorap tabanı üçgen motifinin diyagonal yerleşiminden oluşurken, topukları ise “yürütme” motifi ile bezenmiştir. Deli kıvrım motifli çoraplar ile ilgili İsmail Acar, Zara’da hem erkek hem de genç kızlar tarafından giyildiğini yazmıştır.[12]
Yer: Sivas-Hafik -Yeniköy
Sahibi: Destegül ÇAĞLAR
Ürünü yapan kişi: Keziban ÇAĞLAR
Gözlem tarihi: 27.04.2021
Tahmini örme tarihi: 1981
Ürün / Boyutları: Erkek çorabı / 14 x 54 cm
Kullanılan iplik çeşidi: Sentetik iplik
Örgü tekniği: Renkli desenli ve düz örgü
Renkler: Kahverengi, siyah, krem, beyaz, yeşil, mavi, sarı, pembe, kavuniçi
Motifler: Muskalı, kekül, yan bükme, yürütme, kör göççe, üçgen
Kompozisyon: Çorap, başlığa üç sıra halinde yatay olarak uygulanan “kekül” motifi ile tamamlanmıştır. Ayak üst bölümü ile koncun tamamında, düşey yönde sınırları “yan bükme” ile belirlenmiş “muskalı” motifi uygulanmıştır.
Topukta “yürütme”, burunda “kör göççe ve kekül”, taban kısmında ise geometrik formlu üçgenler almaşık olarak tasarlanmıştır.
Yer: Sivas- Hafik -Yeniköy
Sahibi: Destegül ÇAĞLAR
Ürünü yapan kişi: Keziban ÇAĞLAR
Gözlem tarihi: 27.04.2021
Tahmini örme tarihi: 2013
Ürün / Boyutları: Genç kız çorabı / 14 x 54 cm
Kullanılan iplik çeşidi: Sentetik iplik
Örgü tekniği: Renkli desenli ve düz örgü
Renkler: Siyah, yeşil, sarı, bordo, kahverengi, mavi, pembe
Motifler: Yarım aynalı, yan bükme, kekül, üçgen
Kompozisyon: Çorap, başlığa iki sıra halinde yatay olarak uygulanan “kekül” motifi ile tamamlanmıştır. Ayak üst bölümü ile koncun tamamında, düşey yönde sınırları “yan bükme” ile belirlenmiş “yarım aynalı” uygulanmıştır. Topuk ve taban kısmında ise geometrik formlu üçgenler diyagonal olarak tasarlanmıştır.
Yer: Sivas-Hafik -Yeniköy
Sahibi: Destegül ÇAĞLAR
Ürünü yapan kişi: Keziban ÇAĞLAR
Gözlem tarihi: 27.04.2021
Tahmini örme tarihi: 1995
Ürün / Boyutları: Çocuk çorabı / 7 x 16 cm
Kullanılan iplik çeşidi: Sentetik iplik
Örgü tekniği: Renkli desenli ve düz örgü
Renkler: Kahverengi, mavi, beyaz, kavuniçi, pembe, yeşil, siyah
Motifler: Muskalı
Kompozisyon: Çorap, başlığa bir sıra “kekül” uygulandıktan sonra haroşa modeli ile tamamlanmıştır. Ayak üst bölümü ile konç geometrik merkeze yerleştirilen “muskalı” motifi ile tasarlanmıştır.
4. BULGULAR VE DEĞERLENDİRME
Kaynak kişilerden elde edilen veriler Tablo 1, Tablo 2 ve Tablo 3’te değerlendirilerek her bir ürün için ayrı ayrı künye çıkarılmıştır.
Motiflerin ürünlere göre dağılımı incelenirken (n) toplam ürün sayısını, (f) ise kullanım sayısını ifade etmektedir. Tablo 1’de görüldüğü üzere, araştırma konusu 25 üründe (n), böğrekli kıvrık, yürütme, çift kekül, kekül, aşuk, ceviz cıynağı (beksimet), kırk budak, kör göççe, tek kıvrım, altmış akıl yetmiş fikir, kıvrım, deli yılan, çatal kıvrım, göççeli yürütme, kiraz, sübüra, tazı kuyruğu, kabak çiçeği, göz, küpeli, elibelinde, kara bükme, yan bükme, zencir, bacaklı, suyolu, kelebek, muskalı, deli kıvrım, saçbağı, yarım aynalı ve üçgen olmak üzere toplam 32 farklı motif uygulanmıştır.
Tablo 1’e göre; yürütme 13 üründe (%52) uygulanarak en çok tercih edilen motif olmuştur. Kekül 8 üründe (%32), yan bükme 5 üründe (%20), aşuk, ceviz cıynağı (beksimet), sübüra 4 üründe (%16), kör göççe, çatal kıvrım, muskalı, üçgen 3 üründe (%12), böğrekli kıvrık, kırk budak, göççeli yürütme, kiraz, küpeli, kara bükme, zencir 2 üründe (%8), çift kekül, tek kıvrım, altmış akıl yetmiş fikir, kıvrım, deli yılan, tazı kuyruğu, kabak çiçeği, göz, elibelinde, bacaklı, suyolu, kelebek, deli kıvrım, saçbağı ve yarım aynalı 1 üründe (%4) tercih edildiğinden en az kullanılan motifler olarak belirlenmiştir.
Renklerin ürünlere göre dağılımı incelenirken (n) toplam ürün sayısını, (f) ise renk kullanım sayısını ifade etmektedir. Tablo 2’de görüldüğü üzere, araştırma konusu 25 üründe (n) krem, kırmızı, siyah, mavi, sarı, pembe, yeşil, beyaz, eflatun, lacivert, bordo, mor, gri, kahverengi ve kavuniçi olmak üzere toplam 15 farklı renk kullanılmıştır.
Tablo 2’ye göre; 20 üründe (%80) tercih edildiği görülen siyah en fazla kullanılan renk olmuştur. Beyaz 13 üründe (%52), yeşil 12 üründe (%48), krem, mavi, pembe 11 üründe (%44), kırmızı, bordo 9 üründe (%36), sarı 8 üründe (%32), kahverengi 5 üründe (%20), lacivert 4 üründe (%16), kavuniçi 3 üründe (%12), Eflatun, mor 2 üründe (%8) ve gri 1 üründe (%4) tercih edildiğinden en az kullanılan renk olarak belirlenmiştir.
Şiş örgü tekniklerinin ürünlere göre dağılımı incelenirken (n) toplam ürün sayısını, (f) ise kullanım sayısını ifade etmektedir. Tablo 3’te görüldüğü üzere, araştırma konusu 25 üründe (n), şiş örgü tekniklerinden düz, desenli ve renkli desenli örgü teknikleri uygulanmıştır.
Tablo 3’e göre; düz örgü 25 ürünün tamamında (%100), renkli desenli örgü 22 üründe (%88), desenli örgü 2 üründe (%8) kullanılmıştır.
5. SONUÇ
Çalışma, Sivas il merkezi ile Hafik İlçesi Yeniköy ve Yıldız Beldesi ile sınırlandırılmıştır. Araştırmaya konu 25 adet ürün (19 adet çorap, 6 adet patik), 1976- 2021 tarihleri arasında örülmüştür. Bunlardan bazıları günlük kullanım, bazıları da özel günler için (damat, gelin, kaynana, kaynata çorapları) tasarlanmıştır. Ancak son yıllarda günlük el örgüsü çorap giyenlerin sayısı oldukça azalmış, sadece özel günlerde giyildiği gözlenmiştir. Çoraplar yün iplik, sentetik iplik ya da her ikisi birlikte kullanılarak örülmüştür. Özbel’e göre, Sivas’ın bazı köylerinde gelin ve damat çoraplarına muhakkak kılaptan da katılmıştır.[13]
Araştırma konusu çorap-patiklere uygulanan 32 farklı motif, yatay ve düşey eksenli tasarlanmış, başlıklar haroşa ile tamamlanmıştır. Ürün taban- topuklarında çoğunlukla renk ve desen kullanımı tercih edilirken sadece 6 adet ürün tek renk ve desensiz bırakılmıştır.
Aynı sınırlar içerisinde ortak kültürle yoğurulmasına rağmen, Sivas il merkezi, Hafik İlçesi Yeniköy ve Yıldız Beldesi ile Zara İlçesi çorap nakışlarının ad ve anlamları arasında bazı benzerlik ve farklılıklar gözlemlenmiştir. Buna göre yürütme motifi Zara’da yan yeritme” adı ile bilinir ve yeni gelinler tarafından giyilerek çocuk isteğini dile getirir. Zara’da fincan içi, başka köylerde de çark gemisi olarak adlandırılan aşuk motifi, kadere boyun eğmenin bir ifadesi olarak yaşlı kadınlar tarafından giyilir. Ceviz cıynağı (beksimet), Zara’da ceviz kıynağı şeklinde söylenir ve bu nakışı giyen kadın mutlaka kaynanadır. Çatal kıvrım motifi Zara’da baca demiri olarak adlandırılır. Annenin kızı ile övündüğünün ifadesi olarak düğün başladığında geline giydirilir ve uzun bir süre gelin bu çorabı ayağından çıkarmaz. Aynı adla bilinen muskalı, genç delikanlılara nazar değmemesi, yine aynı adla bilinen küpeli motifi ise evli kadınların mutlu olup olmadıklarının anlaşılması için kullanılır. Elibelinde nakışı, Zara’da eliböğründe adıyla anılır ve dul kadınlar tarafından sahipsizlik, naçarlık anlamındadır. Aynı adla bilinen deli kıvrım, 12-20 yaş arasındaki genç erkek ve kızların sözlü, nişanlı ya da evli olup olmadıklarının anlaşılmasını sağlar. Yine aynı adla bilinen yarım aynalı motifi de sözlü ya da nişanlı genç kızlar tarafından giyilir.
Çorap ve patik örücülüğü malzeme temini, taşıma ve yapım kolaylığı açısından en çok tercih edilen el sanatı faaliyetlerinden biridir. Ancak, gelir getirici özelliğinin tatmin edici düzeyde olmaması, teknolojik gelişmeler neticesinde kolay temin edilebilmesi nedeniyle bu sanatla uğraşanların sayısı gün geçtikçe azalmaktadır. Yöre halkının duygu, düşünce, inanç, yaşam biçimi hakkında fikir vermesi açısından kültürel kimliğin bir parçası olan çorapların yaşatılması, kayıt altına alınarak yeni kuşaklara öğretilmesi büyük önem taşımaktadır. Yerel yönetimlerin, kamu kurum ya da özel kuruluşların desteğiyle açılacak olan hobi merkezleri, gelişim kursları ile maddi kültür varlıklarımızdan biri olan çoraplara sahip çıkılmalı, pazarlama sorununa çözüm üretilmeli ve boş iş gücüne sahip insanlar bu merkezlere özendirilerek çorap patik örücülüğünün sürdürülebilir olması sağlanmalıdır.
KAYNAKÇA
Acar, İsmail, H. Zara’da Çorapların Dili, İstanbul: Zara Haber-Zara Ajans: 2002.
Akpınarlı, H. Feriha, El Örgüsü Çorapların Teknik, Desen, Renk ve Kullanım Özellikleri, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, 1995.
Akpınarlı, H. Feriha. “Doğu Anadolu Bölgesi Geleneksel Çorap Örücülüğünde Motif Özellikleri”. Hars Akademi Dergisi. Cilt:5, Sayı: Aydın Uğurlu ve Geleneksel Sanatlar Özel Sayısı 3, 17-25, (2022):18.
Arslan, Pınar ve Akpınarlı, H. Feriha. “Karadeniz Çalıklı Teknikli Çorapların Tasarım Özellikleri”. İdil Sanat ve Dil Dergisi. Cilt/ Volume 9, Sayı/ Issue 65, (2020):166.
Barışta, Örcün. “Türk El Sanatlarından El Örgüsü Çoraplar”. Erdem Dergisi. Cilt:2, Sayı:6, (1986):14.
Kaynar, Hülya. “Somut Olmayan Kültürel Miraslardan El Örgüsü Çoraplar: Gölova Yöresi Örneği”. Art-E. Süleyman Demirel Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi. Cilt:10, Sayı:19, (2017):289-301.
Onuk, Taciser ve Akpınarlı, H. Feriha, “Konya Yöresi El Örgüsü Çorapların Motif Kompozisyon Açısından Değerlendirilmesi”. Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi. Sayı:5/Kış Konya Özel Sayısı, (2008), s.63.
Özbel, Kenan. El Sanatları I Anadolu Çorapları. Ankara: Kılavuz Kitapları: IX: [t.y.].
Soysaldı, Aysen ve Çolak, Adem. “Bolu – Gerede İlçesi Mangallar Köyü El Örgüsü Çorap ve Patikleri”. İdil Sanat ve Dil Dergisi. Cilt/ Volume 7, Sayı/ Issue 49, (2018):1202.
Kaynak Kişiler
Aslı Duman, 1981, Önlisans mezunu, Ev hanımı, Konya, 2021
Ayşe Temel, 1995, Önlisans mezunu, Ev hanımı, Sivas, 2021
Destegül Çağlar, 1996, Öğrenci, Sivas, 2021
İkramiye YILMAZ, 1947, Ev hanımı, Sivas, 2022
Mine Yüce, 1987, Önlisans mezunu, Kurs Eğitmeni, Sivas, 2021