1. GİRİŞ (INTRODUCTION)
Azerbaycan dünyanın en eski yerleşim ve kültür merkezlerinden biridir. Çok zengin ve güzel bir iklime sahip olan Azerbaycan topraklarının doğası gereği, eski çağlardan beri burada insanlar yaşamıştır (Fotoğraf 1).
Azıh mağarasında bulunan ve azykhantrop adı verilen adamın çene kemiği, Azerbaycan’ın dünyanın en eski ilkel yerleşim yerlerinden biri olduğunu kanıtlıyor. Azıh mağarası, Karabağ’da Fuzuli şehrinin yakınında yer almaktadır.
Bakü”ye 56 km mesafede olan Gobustan’da keşfedilen yerleşim yerleri ve kayaüstü resimler bu bölgede eski çağlardan beri insanların yaşadığını doğrulamaktadır.
Tarihi süreçlerde ülkemiz topraklarında şehirler, savunma yapıları ve muhteşem kale duvarları, türbe, kervansaray, saray vs gibi mimari yapılar inşa edilmiştir ve bir çoğu da günümüze değin gelmişlerdir
Ortaçağ anıtları (Mömine Hatun, Karabağlar, Gülistan, Berde türbeleri, Şirvanşahlar sarayı, Şeki Han sarayı, Şuşa abideleri vb.) Doğu ve dünya mimarisinin en güzel incilerindendir.
Mimarı yapılar kerpıc ve taşlarla belli bir sıralamayla inşa edilirken dokumalar da ipliklerle ilmek ilmek dokunarak iç mekanlara sıcaklık ve renk katmış, günlük kullanım eşyalarının vazgeçilmezlerinden olmuştur. Azerbaycan’da geleneksel el dokumaları denildiyi zaman ise halı - kilimler en önde gelen dokumalardan sayılır. Halılar azerbaycanlıların yaşam şekli, geleneği, inancı ve sosyal durumu ile sıkı sıkıya bağlıdır. Bu bağlamda ister mimaride isterse de geleneksel dokumalarda motifler ve süslemeler önemli bezeme unsurlarıdır. Mimarlık tarihimize ayna tutacak nitelikte olan Şeki Han Sarayında və Azerbaycanın geleneksel el dokuma halılarında kompozisyon özelliklerine göre, bordür, su yolu, zencerek ve madalyon gibi benzerlikler vardır. Her iki örneklerde diğer motiflerle yanaşı kuş motifleri də çokca kullanılmıştır. Araştırma konumuzda hem Şeki Han Sarayının duvar resmlerinde hem de el dokuma halı – kilim dokumalarında görülen kuş motifleri incelenmiştir.
Günümüzde müze olarak faaliyyet gösteren Şeki Han Sarayı dünya çapında öneme sahip tarihi ve saray mimarisinin en güzel örneklerinden biri kabul ediliyor. Kaynaklarda gösterilen tarihle 1761-1762 yıllarında Muhammedhasan Han (Məhəmmədhəsən xan) tarafından inşa etdirilmiş sarayın mimarı Şirazlı Zeynal Abidin`dir. 30 metre uzunluğundaki iki katlı saray 300 m² alana, 6 oda, 4 koridor ve iki aynalı balkona sahiptir.
Sarayın pencereleri renkli camlardan yapılmıştır. 24 Ekim 2001 yılında UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne dahil edilmiştir.
2. ŞEKİ HAN SARAYININ EKSTERYER VE İNTERYERİNDE KULLANILAN MOTİFLER
2.1. Şeki Han Sarayının eksteryerinde olan kuş motifleri
Araştırmaya konu edilen 18. yüzyıl Azerbaycan mimarisinin incilerinden biri olarak kabul edilen Şeki Han Sarayı, özgün estetiği ile kurgulanmış duvar resimleri ve süsleme kompozisyonu ile önemlidir.
Şeki Han Sarayının fasad ve iç duvarlarında yanı sıra Azərbaycanın geleneksel el dokumalarından biri olan halıların kompozisyonlarında geometrik ve bitkisel motiflerle yanaşı hayvan ve kuş figürlerinın de önemli süsleme elementleri olduğu görülmektedir.
Bu araştırmada konu edindiğimiz kuş figürlerindən ilkine dışarıdan avluya girerken sarayın fasadında karşılaşıyoruz. Sarayın birinci katında zeminden pencere alınlığına kadar dikdörtgen madalyonun içindeki vazonun sağ ve solunda beyaz renkli çifte tavuskuşlarının tasvirleri sgrafitto tekniği ve kabartmalarla işlenmiştir. Bitkisel motiflerin, bahar dallarının yer aldığı kompozisyonda dallarda konuşlanmış beyaz renkli güvercin ve tuti kuşları da yer almaktadırlar (Fotoğraf 2).
İkinci katın penceresinin altına gelecek şekilde yerleştirilen ikinci panoda da birbirlerine karşılıklı olarak yerleştirilmiş tavuskuşu motifleri ve kiçik kuş figürleri yer almaktadır.
2.2. Şeki Han Sarayının interyerinde olan kuş motifleri
Kaynaklarda daha çok yazın kullanıldığı belirtilen Sarayın[1] interyeri, av ve savaş sahnelerinin yanı sıra geometrik ve bitkisel desenlerin, hayvan ve kuş figürlerini betimleyen tematik görüntülerle dekore edilmiştir.
Kapının hemen girişinde karar odası var. Sağdaki duvarda ve karşı duvarda motifler, sol duvarda ise pencere bulunmaktadır.
Hanımın odası merdivenlerden yukarıya çıkarken sağdadır ve diğer odalara göre daha renkli ve çiçeklerin daha fazla resm edildiyi görülmektedir. Ziyafet salonu diğer odalardan daha büyüktür. Koridorda süsleme yapılmamıştır, duvarlar sadece beyazda boyanmıştır.
Han’ın kendi odasımda da renkli gül ve kuş tasvirlerinin olduğu duvar resmleriyle süslenmişdir. .Birinci katta bir oda daha var ki, Han iş odası, yazı işleri odası olarak kullanıyordu ve bu odanın duvarları beyaz renkliydi.
3. AZƏRBAYCAN EL DOKUMALARINDA KULLANILAN KUŞ FİGÜRLERİ
Şeki Han Sarayının eksteryer ve interyerinde tasvir edilmiş tavuskuşu, keklik, sülün, turac, güvercin, serçe vb. figürler Nahçıvan halılarında en sık rastlanan resimsel motiflerdir.
Tavuskuşu görüntüsü halılara oldukça stilize bir şekilde uygulanmaktadır (Çizim 1; 2; 3; 4). Halı müzelerinde, genellikle böyle bir kompozisyona sahip bir çift tavus kuşu tasvir eden resimler bulunur. (Fotoğraf 12; 13: 14;15: Çizim: 5; 6; 7; 8[5] ). Eski halı dokumacılarına göre çifte tavus kuşlarından biri erkek, diğeri dişidir ve bu ailenin, ocağın bir tasviri olarak kabul edilir.
Şirvan halı mektebine ait Mugan ve Talış ilçelerinde «Kuşlu» olarak bilinen halıların orta saha deseni, bir takım temel ve dolgu unsurlarından oluşur (Fotoğraf 18; 19). Ana unsur büyük bir sekizgen madalyondur. Bu madalyonların üst ve alt kısımlarında ise kuyrukları salınan kuşların ikili görüntüsü yer almaktadır. Dikdörtgen halıların orta kısmında genellikle kuş ve göl yer almaktadır. Teknik özelleklerine göre: “Salyan” adı verilen halıların ebatları yaklaşık 125x180 cm ile 150x250 cm arasında değişmektedir. “Kuşlu” halılar genellikle - 120x280 cm dokunmaktadır. Düğüm sıklığı: Desimetrekarede 37x42 düğüm (metrekare başına 160 bin düğüm). Hav yüksekliği 6-7 mm’dir.
’’Lempe”Şuşa dest halı takımlarında kullanlırdı. Madalyonların yanındakı papağan motifi “lempe” halısına özgüdür.
SONUÇ
Şəki Han Sarayının interyer ve eksteryerinde ve geleneksel el dokuma halı – kilimlerde kuş motiflerinin çokca tasvir edildiyi görülmektedir. Sarayın salonlarında kuş figürlerinin tasvir edildiyi onlarla duvar panosu vardır. Tıpkı Azerbaycan geleneksel halı – kilim, zili vs. dokumalarda olduğu gibi sarayın iç ve dış süslemelerinde de birbirinden farklı kuş figürleri kullanılmıştır.
Dokumalarda olduğu gibi duvar kompozisyonlarında da kuş figürlerinin esas element ve ya dolgu elementi gibi yer aldığı görülmektedir. Dikdörtgen şemse ve madalyon ve ya geleneksel deyimle göllerin içerisinde ve ara sahada kuş motifleri ve bitkisel motifler, dışında ise bordür ve su yolları tasvir edilmiştir ve bu yol halılarda da gözlemlenmektedir. Klasik halı kompozisyonunun esas elementleri orta kısım ve bordürdür. Kompozisyonun ana teması halının orta kısmında ifade edilir. Bordür ise onu çerçeveye alarak kompozisyonu tamamlıyor, ona bitmiş görünüm verir. Lakin resim çerçevesinden farklı olarak halıdaki çerçeve hem yardımcı eleman gibi hem de halı kompozisyonunun içeriğine ait olur ve onun esas elemanlarındandır. Bu, Sarayın iç ve dış duvar kompozisyonlarında da görülmektedir.
Sarayda halk tasvir sanatı özellikle de 18. – 19. yüzyıllarda duvar ressamlığı örnekleri yer almaktadır. Desenler duvarların tüm yüzeyini, nişleri, duvardan tavana geçişi, her iki kattaki hollerin tavanlarını ve ikinci kattaki odaları süslemektedir.
Sarayda muhafaza edilen desenler farklı zamanlarda geliştirilmiştir ve ya yenilenmiştir. Ressam nakkaşlardan usta Abbasgulu, şemahılı Mirze Cafer, şuşalı Gamber, şamahılı Aligulu ve Gurbaneli`nin isimleri geçmektedir.[9]
Şeki Han Sarayının duvar süslemelerinde ve geleneksel el dokuma halı – kilim kompozisyonlarında esas fikir; desen, genel uyum ve konunun tam olarak ifade edilmesi, anlatımı olmuştur. Ressam ve dokumacılar kompozisyonu oluşturan motiflerin ve kuş figürlerinin uyumuna, genel simetri, denge ve renklerine dikkat ederek bir birinden güzel eserlerle yıllar öncesinin güzelliklerine ayna tutarak günümüze yansıtmışlardır.
KAYNAKÇA
Salamzade A.R. ve Mamed-zade K.M. The Palace of the Sheki khans. Baku: Elm, 1986.
Salamzade A.R. ve Mamed-zade K.M. The architectural monuments of Sheki. Baku: Elm, 1987.
KERİMOV, L., Azerbaydjanskiy kovyor, Baku. 1983.
KERiMOV, L.,”İskusstvo kovrodeliya”, İskusstvo vostoçnıh kovrov, Baku.1988.
KERİMOV, Letif, Azerbaydjanskiy Kover I, ANASSR, Baku-Leningrad. 1961.
KERİMOV, Letif, Azerbaydjanskiy Kover II, Gyandjlik, Baky.1983
KERİMOV, Letif, Azerbaydjanskiy Kover III, Gyandjlik, Baky.1983.
KERİMOV, Letif, Azerbaycan Xalçası, Yazıçı Neşriyatı, Bakı. 1985
MURADOV, Vidadi, Azerbaijan Carpets, Elm, Bakı. 2008
EFENDİ, Rasim, Azerbaycan İnceseneti, Çaşıoğlu Neşriyatı, Bakı.2001
WEB SAYFASI
Süjetli xalça. Ovçuluq © Milli İncəsənət Muzeyi, 1927 Azərbaycan Qeyri-Maddi Mədəni İrs Nümunələrinin Dövlət Reyestri. Erişim: 14 mart 2022 saat 17.21. https://intangible.az/front/az/aboutExample/21812
Ovchulug halısı, XIX c. Şirvan okulu, Azerbaycan Devlet Halı ve Tatbiki Sanat Müzesi , erişim: 5 Nisan 2022, https://ru.m.wikipedia.org/wiki/Файл:Ovchulug_Shirvan_school_rug.jpg